5 2 - § . R eaktiv harak at. K .E . S iolk ovsk iy — reaktiv harakat
asosch isi
%
Im pulsning saqlanish q o n u n in in g m uhim q o ‘llanishlaridan
biri reaktiv harakatdir.
Sistem adan biror qismi biror tezlik bilan ajralganda bunga
qaram a-qarshi yo 'n a lish d a vujudga keladigan h arakat reaktiv
harakat deb ataladi.
Q uyidagi o d d iy ta jrib alar y o rd am id a reaktiv h arak atn in g
qanday nam oyon bo'lishini kuzatish m um kin.
1. Ichida suvi bo'lgan probirka (bir tom oni berk shisha nay) ni
og'zini tiqin bilan berkitib, aravachaga o'rn atay lik (84- rasm).
Spirt lam pa alangasida probirkadagi suvni qaynash darajasigacha
is its a k , ti q in n in g s h o v q in b ila n b ir to m o n g a o ti lis h in i ,
aravachaning esa probirka bilan birgalikda ikkinchi (qaram a-
q a rsh i) to m o n g a h a ra k a tla n ish in i k uzatam iz. B unda tiq in n i
probirkadan otib chiqaruvchi bug'ning bosim kuchidan tashqari
aravachani qaram a-qarshi to m onga harakatlantiruvchi yana bir
kuch paydo b o 'ladi. Bu kuch bug' jarayonining reaksiyasi bo'lib,
u reaktiv kuch deb ataladi.
2. U chiga rezin a nay cha kiydirilgan v o ro n k an i shtativga
o 'rn a tib , rezina n ay ch anin g ik kinch i uchiga bukilgan shisha
naycha o'rn ataylik (85- rasm ). Shisha naychaning og'zini tiqin
bilan berkitib, voronkani suvga to'ldiraylik. S o'ng tiqinni olib
tashlab , suvni nay ch ad an oqib chiqishiga im kon bersak, suv
jaray on ining reaktiv kuchi rezina naychani shisha naychaning
bukilishi tom oniga qarab og'diradi.
3. 86- rasm da Segner parragi tasvirlangan. U ning tuzilishi
quyidagicha: steijenga kiydirilgan К halqaga shisha voronka osilgan.
Voronkaning uchiga uchlarida qara-
m a-qarshi tom onga bukilgan shisha
naycha gorizontal ravishda payvand-
langan. Agar voronkaga suv sol-
sak, suv naychalardan oqib chiqa
boshlaydi va naychani oqim y o 'n a
lish ig a q a r a m a - q a r s h i to m o n g a
84- rasm.
itaradi. N atijada gorizontal shisha
166
85- rasm.
86- rasm.
87- rasm.
naychaga ta ’sir etayotgan kuchlar Segner parragini naychaning
bukilishlariga qaram a-qarshi tom onga aylantiradi.
Reaktiv dvigatellarning va raketalarnin g ishlash prinsipi ni
h am shu n day tu sh u n tirish m u m k in . H ar q a n d ay raketa ikki
qism dan — qobiq va uning ichidagi yonilg‘i b o ‘lgan sistem adan
ib o ratd ir. Q obiq bir uchi b erk nay shak lid a boMadi. U n in g
ikkinchi uchiga maxsus teshigi boMgan naychadan iborat reaktiv
soplo o'rnatiladi.
Raketani uchirish u ch u n undagi yonilgM yondiriladi, bunda
yuqori bosimli va yuqori tem peraturali gaz hosil boMadi. G az
yuqori bosim ta ’sirida raketaning soplosidan katta tezlik bilan otilib
chiqa boshlaydi, buning natijasida raketa qobigM gaz oqim iga
qaram a-qarshi tom onga harakatlanadi (87- rasm ).
Im p u lsn in g saq lan ish q o n u n id a n fo y d ala n ib , rak etan in g
tortish kuchini hisoblaylik. R aketa-gaz sistem asini berk sistem a
deb qarab, v aqtning biror t paytida raketaning yonilgM bilan
birgalikda massasini
m bilan belgilaylik. Raketaning Yerga nisbatan
tezligi и boMsin, b in o b a rin , rak etan in g im pulsi mu boMadi.
Kichik
A f
vaqt davom ida soplodan raketaga nisbatan и tezlik bilan
Am massali gaz chiqariladi, deb faraz qilaylik. U holda raketaning
Yerga nisbatan tezligi v + Av, massasi m — Am boMadi. V aqtning
t + At paytida gazning Yerga nisbatan tezligi esa (у + Au) —
и
boMadi. Shu t+ At vaqtda raketa-gaz sistem asining yigMndi im pul
si quyidagiga teng boMadi:
(m - Am )(v + A v) + Am(v + A v -
u).
Im pulsning saqlanish q onuniga muvofiq,
m v = (m - A m )(v + Av) + Am (v + Av - u).
Q avslarni ochib, soddalashtirishdan s o ‘ng quyidagi ifodani
olamiz:
m A v -
и
Am
= 0 yoki
m Av
= и
Am.
Bu ifodaning ikki tom onini A tg a boMib,
m — = u —
(110)
Д/
At
ifodani hosil qilam iz. Bunda
m — = m a =
F — raketaning tortish
A /
kuchi, — — vaqt birligida yonilgMning sarflanishi.
At
D em ak,
r a k e ta n in g tortish k u c h i va q t birligi ic h id a yo n a y o tg a n
y o n ilg ‘in in g m a ssa sig a va g a z n in g ra ke ta g a n isb a ta n oq im tezligiga
p ro p o rsio n a l e k a n .
R aketa tayanchsiz (tashqi m uhit vositasisiz) harakatga kela
oladigan va o ‘z harakatini o ‘zgartira oladigan yagona apparatdir.
Shuning u ch u n reaktiv dvigatel kosm ik sn aryadlar va kosm ik
kem alar uch u n ishlatish m um kin boMgan yagona dvigateldir.
Birinchi reaktiv uchuvchi ap p arat loyihasi 1881- yilda N .I.
K ib a lc h ic h to m o n id a n tu z ilg a n edi. R eak tiv d v ig a tellar va
raketalarning uchish nazariyasi birinchi boMib K.E. Siolkovskiy
tom o n id an ishlab chiqilgan. Sayyoralararo uchishlarning toMa
ilmiy asosini ham K.E. Siolkovskiy ishlab chiqdi va sayyoralararo
uchish u ch u n suyuqlik bilan ishlaydigan rak etan in g b irin ch i
loyihasini yaratdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
