59. Gorizontal yo'lda 0,2 -^tezlik bilan g'ildirab kelayotgan 800 kg
massali vagonetkaga tepasidan 200 kg maydalangan tosh to'kildi. Bunda
vagonetkaning tezligi qanchaga kamayadi?
60. Massasi 650 kg bo'lgan raketada 400 kg yonuvchi modda bor. Agar
yonuvchi modda darhol yonib. hosil bo'lgan gaz 400— tezlik bilan otilib
chiqsa va havoning qarshiligi ko'tarilish balandligini 5 marta kamaytirsa,
raketa qanday balandlikka ko'tarila oladi?
Ill bob.
IS H , Q U W A T VA ENERGIYA
53- §. M exanik ish va uning birliklari
Biz o'zim izni o'rab olgan sharoitda bir-biriga qandaydir kuch
lar bilan ta ’sir qilayotgan jism larga duch kelamiz. M asalan, yurib
k e tay o tg an a ra v a c h a g a is h q a la n is h k u ch i, y u q o rig a k o 'ta -
rilayotgan yukka og'irlik kuchi, cho'zilayotgan prujinaga elastiklik
k u ch i t a ’sir e ta d i. B in o b a rin , k u ch q o 'y ib b iz a ra v a c h a n i
yurgizam iz, yukni k o 'taram iz yoki prujinani ch o 'zib uchlarini
siljitam iz. Bu m iso llard an k o 'rin a d ik i, jism larn in g k o 'c h ish i
kuchlarning ta ’siri ostidagina sodir bo'ladi. Bundan tabiiy ravishda
kuchlarning jism lar ko'chishi bilan bog'liq b o 'lgan ta ’sirini xa-
rakterlash zaruriyati kelib chiqadi. M exanikada bunday xarakteris-
tika sifatida ish deb ataladigan fizik kattalik qabul qilingan.
Qo ‘yilgan kuch ta ’sirida jism ning ко ‘chishi natijasida m exanik
ish bajariladi.
Turli hollarda kuchning bajargan ishi turlicha bo'ladi. Tabiiyki,
kuch qancha katta bo'lsa va shu kuch qo'yilgan nuqta qancha uzoq
masofaga ko 'chsa, ish ham sh u n ch a k o 'p bo'ladi.
Bajarilgan ishning m iqdori kuchning shu kuch yo'nalishida
bosib о ‘tilgan yo ‘Iga ко ‘paytm asi bilan о ‘Ichanadi.
F araz qilaylik, o 'zg arm as F kuch t a ’sirida jism b iro r s
masofaga k o'chgan bo'lsin. Bu kuchni ikkita tashkil etuvchiga:
ko 'ch ish y o 'n alish i bo'ylab ketgan Ft kuch — urinm a tashkil
etuvchisiga va k o'chish yo'nalishiga perpendikular F2 kuch —
n o rm al tashk il etu v ch isig a a jra ta m iz (8 9 - rasm ). Jism n in g
ko'chishi faqat
kuch ta ’siri ostida bo'ladi, bu kuchni hara-
175
katlantiruvchi kuch deb yuritila-
di.
f
2 kuch ta ’sirida jism
s yo'l
bo'ylab ko'chm aydi.
F{ kuch t a ’siri ostida baja-
5
rilgan ishni A harfi bilan belgi-
lab,
89- rasm.
A = F ] ■
S
deb yoza olamiz. Rasmdan ko'rinishicha, F{ = F co sa, bunda a —
jism g a q o 'y ilg a n kuch y o 'n a lis h i b ilan k o 'c h is h y o 'n a lish i
orasidagi burchak, u holda
A =
F s c o sa
(111)
bo'ladi.
K uch ham , k o 'ch ish ham vektor kattalik. Ikki vektorning
skalyar ko'paytm asi skalyar kattalik bo'lishini biz 7- § da ko'rib
o 'tg a n edik. D em ak, (111) form uladan k o 'rin adiki, ish skalyar
k a t t a l i k d i r , b in o b a r i n , ish f a q a t s o n q iy m a ti b ila n g in a
xarakterlanadi.
Shunday qilib, ish jism ning ко ‘chish kattaligini kuchga hamda
ko'chish bilan kuch yo ‘nalishlari orasidagi burchak kosinusiga
ko'paytm asi bilan o'lchanadi.
a < 90° b o'lgan da bajarilgan ish m usbat b o 'lad i, bunda kuch
yo 'n alishid a jism k o 'ch ad i, m asalan, og'irlik kuchining bajargan
ishi m usbat ish b o'ld i. a > 90° b o'lg an da bajarilgan ish manfiy
b o 'lad i, bunda kuch jism ning harakatlanishiga to 'sq in lik qiladi;
m asalan, ishqalanish kuchining bajargan ishi m anfiy ish bo'ladi.
a = 90° b o 'lgan d a m exanik ish bajarilm aydi, chunki kuch jism ni
kerakli y o'nalishda harakatlantira olm aydi, m asalan, markazga
intilm a kuchning bajargan ishi, bosim kuchining bajargan ishi
ham nolga teng.
a = 0° b o 'lg an d a kuch va k o'ch ish yo'nalishlari ustm a-ust
tushadi, u holda
A = F s
(112)
bo'lib, ish eng katta qiymatga ega bo'ladi.
A gar jism b ir n e c h a k u c h la r t a ’siri o stid a k o 'c h a y o tg a n
b o 'lsa, u holda bu kuchlar bajargan ish shu b arch a kuchlar ba-
176
ja rg a n ish la m in g y ig ‘indisiga te n g , y a ’ni natijaviy k u ch n in g
bajargan ishiga teng boMadi.
(112)
fo rm u lad an fo y d alan ib , ishning oMchov birliklarini
aniqlaylik.
Ish birligi qilib kuch birligiga teng kuchning kuch yo'nalishi
bilan bir x il yo'nalishda jism n i uzunlik birligiga teng masofaga
ко ‘chirishda bajargan ishi qabul qilinadi.
SI da ish birligi qilib bir nyuton kuch ta ’siri ostida jism ni bir
m etr masofaga ko‘chirishda bajargan ishi qabul qilinadi va bu birlik
jo u l (J) deb ataladi:
1J = IN • lm = IN • m.
Amalda ishning MJ (megajoul), kJ (kilojoul) mJ (millijoul), mkJ
(mikrojoul) va shu kabi birliklari ham ishlatiladi. Bu birliklar bilan joul
orasida quyidagicha boglanish mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: 
