Shohjahon normurodov

25-DARS GAP
So‘z yoki so‘zlar vositasida anglashilgan fikr gap deyiladi. Gap bir voqea-hodisa haqidagi xabarni, so‘roqni yoki buyruqni ifodalovchi asosiy sintaktik butunlikdir. Gap so‘z birikmasidan kesim va ega, yoki faqat kesim bo‘laklariga aloqador grammatik asosga egaligi bilan farq qiladi, so‘z birikmasi tushuncha, gap fikr ifodalaydi. Grammatik asosda gapning fikriy mundarijasi ifodalanadi. Bu fikriy mundarija fe’l kesimning mayl va zamon ma’nolari bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Bolalar ishlayaptilar. Ozoda rasm chizmoqda gaplari ish-harakatning hozirgi zamonda bo‘layotganidan darak bersa, Bolalar ishladi. Ozoda rasm chizdi gaplari esa ish-harakatning o‘tgan zamonda bo‘lganidan darak beradi.
Nutqimizda gaplar quyidagi maqsadlardan biri uchun ishlatiladi:
1) xabar berish: Tog‘ qushlarining sayrashi qo‘ylarning ma’ragan ovozlariga jo‘r bo‘lmoqda. (I.R.)
2) so‘rash, aniqlash: Xo‘sh, sen o‘tkazadigan tajriba nimani isbot qilishi kerak? (A.Q.)
3) buyurish, undash; Mana senga qog‘oz bilan qalam, shunga sen bitta e’lon yozasan. (M.Ism.)
4) istak, xohish bildirish: Qani hamma xotin ham sizday bo‘lsa... (A.Q.)
Shu sababli gapning ifoda maqsadiga ko‘ra darak gap, so‘roq gap, buyruq gap, istak gap turlari ajratiladi.
GAPNING TUZILISHIGA KO‘RA TURLARI
Bir xabarni ifodalovchi gap sodda gap hisoblanadi. Birdan ortiq xabarni yaxlitlashtirib ifodalaydigan gap qo‘shma gapdir.
Sodda gapda shakllangan (zamon, shaxs-son, mayl, tasdiq-inkor belgisiga ega bo‘lgan) kesim bitta, qo‘shma gapda birdan ortiq bo‘ladi. MASALAN: Men bugun darsga boraman. (sodda), Qong‘iroq chalindi va dars bohlandi. (qo‘shma).
TOPSHIRIQ-1.Quyidagi gaplarni tuzilishiga ko‘ra sodda va qo‘shma gaplarga ajratib ko‘chiring!!!
1. Qimirlagan qir oshar. (Maqol) 2. Ahillik bor yerda temir ham suvga cho‘kmaydi. (Shuh.) 3. Mard bir o‘lar, nomard yuz o‘lar. (Maqol) 4. Nizomjon konvertni dadasining qo‘liga berdi-yu, g‘izillaganicha chiqib ketdi. (S.A.) 5. Go‘yo hayot tamomila uxlaganday, hammayoq jimjit edi. (P.Q.) 6. Xalil ota halol va mehnatsevar kishiga xos izzat-obro‘sini va qadr-qimmatini chuqur tushuntirdi. (Sh.R.)