Shohjahon normurodov

Kesimlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: soda kesim va murakkab kesim. Bir so‘z bilan ifodalangan kesim sodda kesimdir: Paxta va tilladan yurt bezanadi. Rost gapir. (O‘.Hoshimov). Haqiqat achchiq.
Birdan ortiq so‘zdan iborat kesim murakkab kesim deyiladi: 1. O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat. 2. Sadafdan inju, ilondan zahar hosil bo‘ldug‘i kabi rostlikdan foyda, xiyonatdan zarar hosil bo‘lur. (A.Avloniy) 3. To‘y – bahor kelganda. 4. Hamma gap – mening yo‘qligimda.
Yordamchi so‘zlar (ko‘makchi fe’l, bog‘lama, nisbiy so‘z va b.) ham murakkab kesimni shakllantiradi.
Murakkab ot kesimlar ot (keng ma’noda) bog‘lama vazifasida kelgan yordamchi fe’l yoki ko‘makchi fe’l tarzidagi qo‘shilishdan hosil bo‘ladi. Bunda asosiy ma’no otdan anglashiladi, ko‘makchi yoki to‘liqsiz fe’l qo‘shimcha ma’no bildiradi va kesimning ega bilan bog‘lanishini ta’minlaydi. Masalan, Men uchuvchi bo‘laman. Kesim bilan egani bog‘lashda xizmat qiluvchi bunday so‘zlar bog‘lama deyiladi. Bular asl mustaqil ma’nosini to‘la yoki qisman yo‘qotib, yordamchi vazifaga ko‘chgan so‘zlardir. Bularning vazifasi fe’l bo‘lmagan so‘zlar bilan qo‘shilib, kesimni shakllantirishdir, ya’ni mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarini ifodalashdan iborat.
Masalan, gulzor qildik – aniqlik maylida, o‘tgan zamon va I shaxs ko‘plik shaklida.
Kesimni shakllantirishga xizmat qiladigan bunday bog‘lamalar bo‘lmoq, edi, ekan, emish, hisoblanmoq, sanalmoq kabi yordamchilardir.
Kerak, zarur, darkor, lozim so‘zlari ham bog‘lama vazifasida qo‘llanadi.M: Xursand edi, qiziqarli bo‘ldi, yaxshilik qil, obod qildi, ozod bo‘ldi, oz emish, xursand bo‘ldi, to‘g‘ri chiqdi, ko‘p edi.
Kengaygan birikma va iboralar gapda yaxlit holda bitta gap bo‘lagi bo‘lib keladi va o‘z ichida boshqa bo‘laklarga ajratilmaydi. Bunday kesimlar tuzilishiga ko‘ra murakkab kesimlar hisoblanadi. 1. Dadam qo‘li ochiq edilar. 2. Ular besh kishidan iborat edi. 3. U birdaniga to‘nini teskari kiyib oldi. 4. Toshkent — O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir.
Quyidagi hollarda ot kesim va ega orasida tire qo‘yiladi:
1. Ot kesim kesimlik qo‘shimchasisiz yoki bog‘lamasiz qo‘llanganda: Tinchlik – farovon hayot manbayi. Mening aytadigan gapim – shu. Uch karra uch – to‘qqiz. Maqsadimiz – o‘qish.