Shohjahon normurodov

6-dars LEKSIKOLOGIYA
LEKSIKOLOGIYA– yunoncha “lexikos” so‘z va “logos” ta’limot so‘zlaridan olingan bo‘lib, so‘z va uning atash ma’nolarini o‘rganadigan bo‘limdir.
So‘zda ikki xil ma’no mujassamlashgan bo‘ladi. Atash (lug‘aviy) va Grammatik ma’no .
Atash ma’no – so‘zning borliqdagi shaxs, narsa, belgi, harakat, miqdor, holat, payt, o‘rin, sabab kabi tushunchalarni ifodalashi so‘zning atash ma’nosi deyiladi. |Masalan kitob – o‘quv quroli, to‘rtburchak shaklda shu kabi ma’nosi kitob so‘zining atash ma’nosidir. Kitob so‘zining Grammatik ma’nosi esa, ot so‘z turkumi ekanligi, bosh kelishikda ekanligi, birlik shakldaligidir.
Quyidagi so‘z turkumlari atash ma’nosiga ega:

1. 
   Ot – yo‘lbars (yirtqich hayvon)
   
2. 
   Sifat – yashil (rang)
   
3. 
   Fe’l - uchmoq (havoda harakatlanmoq)
   
4. 
   Son- sakkiz (miqdor nomi)
   
5. 
   Ravish – ertalab (payt)
   

ESLATMA: Testda atash ma’nosiga ega bo‘lgan so‘zlarni toping desa yuqoridagi so‘z turkumlari olinadi.
ATASH MA’NOSIGA EGA BO‘LMAGAN SO‘Z TURKUMLARI QUYDAGILAR: Ko‘makchi, yuklama, bog‘lovchi, olmosh, modal, taqlid, undov, kabi so‘z turkumlari.
BIR MA’NOLI VA KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR
1.BIR MA’NOLI (MONOSEMANTIK) – Bir ma’noli so‘zlar gap ichida ham gapdan tashqarida bir ma’noda qo‘llanadi: masalan: men, sen, morfemika, qashqadaryo kabi.
Quydagi birliklar asosan bir ma’noda qo‘llandi:

1. 
   Ilmiy atamalar: fonetika, kasr, morfologiya
   
2. 
   Atoqli otlar: Mirzacho‘l, O‘zbekiston
   
3. 
   Olmoshlar: men, siz, o‘z…
   
4. 
   Son: bir, ikki
   

2.KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR(POLISEMANlTIK) – Bir so‘zning o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llanishi, ya’ni gapdan tashqarida bir ma’noni, gap tarkibida boshqa ma’noni ifodalshdir. MASALAN: TOSH: Tosh yo‘l(o‘z ma’nosida) bag‘ri tosh (ko‘chma ma’noda) KO‘Z: Inson ko‘zi (o‘z ma’nosida), ignaning ko‘zi (ko‘chma ma’noda)
Nutqda so‘zlarni ko‘chma ma’noda ishlatishning xilma-xil ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, ular ko‘chimlar nomi bilan umumlashtiriladi. Ko‘chimlarning quydagi turlari mavjud: