Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

9.6. Иқтисодий ўсиш омилларининг самарадорлигини ишлаб
чиқариш функциялари орқали тадқиқ қилиш
Ишлаб чиқариш функциялари хўжалик фаолиятининг ишлаб чиқарилган 
маҳсулотлар ҳажми, меҳнат ва капитал сарфи, асосий фондлар қайтими, меҳнат 

---

218 
унумдорлиги 
каби 
кўрсаткичлараро 
боғлиқликларни 
моделлаштириш 
ҳисобланади. 
Умумий ҳолда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми қуйидаги функция 
кўринишида берилиши мумкин: 
)
,...,
,
,
(
3
2
1
n
F
F
F
F
f
N

, 
(1) 
бу ерда: 
N
- ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажми; 
n
F
F
F
F
,...,
,
,
3
2
1
- ишлаб 
чиқаришга, яъни иқтисодий ўсишга таъсир этувчи омиллар (меҳнат, асосий 
фондлар, хомашё ва ҳ.к.). 
Шундай қилиб, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажми ва унга таъсир 
этувчи омиллар ўртасидаги боғлиқликларни ифодаловчи математик функция, 
яъни ишлаб чиқариш функциясини тўплам корреляция тенгламаси билан 
ифодалаш мумкин. 
Иқтисодий-математик моделларни тузишда иқтисодий ўсиш (ишлаб 
чиқарилган маҳсулотлар ҳажми) ва унга таъсир қиладиган омиллараро чизиқли 
боғлиқлик мавжуд дейилади. Бу тахмин иқтисодий ўсиш ва унинг омиллариаро 
боғлиқликнинг пропорционал аниқ коэффициенти, ишлаб чиқаришга тўғридан-
тўғри сарф коэффициенти билан белгиланади. Иқтисодий ўсиш таҳлилида 
қўлланиладиган чизиқли дастурлаш моделларидаги ишлаб чиқарилган 
маҳсулот ҳажми ва омиллар (ресурслар) сарфи тўғри пропорционал нисбатда 
бўлади. 
Ишлаб чиқаришни чизиқли функцияларидан фойдаланиш амалда 
қўлланиладиган ва тузиш осон бўлган математик моделларни имконини беради. 
Аммо иқтисодий ўсиш ва унинг омиллараро фақат чизиқли боғлиқлик бўлади 
дейиш нотўғри тушунчадир. Ҳақиқатан, иқтисодий ўсиш билан хомашё ва 
асосий воситалар сарфи ўртасида чизиқли боғлиқлик мавжуд бўлса, меҳнат ва 
асосий фондлар сарфи ўртасида боғлиқликлар чизиқли кўринишдан 
мураккабдир. 
Иқтисодий 
ўсиш 
таҳлилининг 
иқтисодий-математик 
моделларини тузиш ва янги усуллардан фойдаланиш ўсиш ва унинг омиллари 
ўртасидаги боғлиқликларни чуқурроқ ва аниқроқ ўрганишни талаб қилади. 

---

219 
Кўп ҳолларда иқтисодий ўсишнинг чизиқсиз кўриниши қуйидагича 
бўлади: 
n
a
n
a
a
a
F
F
F
F
a
N






...
3
2
1
3
2
1
0
. 
(2) 
Бу ишлаб чиқариш функцияси ёрдамида ҳар бир омилнинг иқтисодий 
ўсишга таъсирини аниқлашимиз мумкин. Иқтисодий ўсишга бўладиган барча 
таъсирлар икки хил: ўсишнинг абсолют тезлиги ва ўсишнинг нисбий тезлиги 
кўринишида бўлади.
Иқтисодий ўсишнинг ҳар бир омили учун иқтисодий ўсишнинг абсолют 
ўсиш тезлиги ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдоридан бирор бир омил сарфи 
бўйича хусусий ҳосила олиш билан аниқланади. 
Масалан, биринчи омил учун 
n
a
n
a
a
a
F
F
F
F
a
a
F
N










...
3
2
1
3
2
1
1
1
0
1
.
(3) 
Кўриниб турибдики, иқтисодий ўсиш унинг барча омилларига боғлиқ. 
Икки омил бўйича олинган хусусий ҳосилалар нисбати бу омилларнинг ўрин 
алмашинувининг ўзига хос меъёрий кўрсаткичи бўлади. 
Иқтисодий ўсишнинг абсолют тезлигидан ташқари ўсишнинг нисбий 
тезлиги ҳам катта иқтисодий аҳамиятга эга. Иқтисодий ўсишнинг нисбий 
тезлиги ўсишнинг бирор бир омил сарфи 1 фоизга ошганда ишлаб чиқарилган 
маҳсулот ҳажми қанча фоизга ўзгаришини кўрсатувчи миқдордир. 
Ўсишнинг нисбий тезлиги қиймати абсолют тезликни бирор омилнинг 
(ишлаб чиқариш ресурси) ишлаб чиқарилган маҳсулот нисбатига кўпайтириш 
йўли билан аниқланади. 
Унинг математик кўриниши қуйидагича бўлади: 














