Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

9.2. Бир ўлчамли ва кўп ўлчамли ривожланишнинг қиёсий таҳлили
Кўп сонли иқтисодий кузатишлар шуни кўрсатадики, иқтисодий ўсиш 
замон ва маконда - доимо бир хил бўлмай, балки ўзгарувчандир. Айрим 
давлатларнинг иқтисоди тез ривожланса, айрим давлатларнинг иқтисоди секин 
ривожланади. Алоҳида бир давлатнинг иқтисоди ҳам гоҳ тез ривожланса, гоҳ 
секин ривожланади. 
Иқтисодий ўсиш назарияси умуиқтисодиёт ва унинг айрим соҳалари 
ривожланишининг нотекислигини иқтисодий ўсишга ҳар хил омиллар таъсир 
қилиши билан изоҳлайди. Умуман олганда, иқтисодий ўсиш билан қандайдир 
боғлиқ бўлган барча иқтисодий ресурслар, хўжалик фаолиятлари турлари ва 
уларнинг натижалари иқтисодий ўсиш омиллари ҳисобланади. Катта 
миқдордаги иқтисодий ўсиш омилларидан энг асосийлари ажратиб олиш анча 
мураккаб масаладир. Бундан ташқари, иқтисодий ўсишга таъсир килувчи 
асосий омиллар тўпламини аниқлашда ҳам ҳар хил фикрлар мавжуд.
Иқтисодий ўсишни кўпчилик моделларига кам омилли концепцияси 
характерлидир. Иқтисодий ўсиш моделлари одатда икки омилли ёки айрим 
ҳолларда бир омилли бўлади. Тўрт омилли иқтисодий ўсиш моделлари ҳам 
учраши мумкин. Иқтисодий ўсишнинг икки омилли моделларининг энг кўп 
учрайдигани меҳнат ва асосий фондларга боғлиқ бўлган моделларидир. 
Иқтисодий ўсиш нуқтаи назарида меҳнатнинг нафақат миқдори балки, 
сифати ҳам катта аҳамиятга эга бўлади. Меҳнат сифати, яъни унинг 
мураккаблиги уни бажарувчиларнинг билим даражалари, амалий тажрибалари, 
мураккаб 
операцияларни 
бажариш 
қобилиятлари, 
чаққонлиги 
каби 
кўрсаткичлар билан баҳоланади. 
Эмпирик моделларга омил сифатида кирувчи меҳнат инсон фаолиятнинг 
фақат миқдорий кўрсаткичини ифодаловчи тор маънодаги тушунчадир. Бундай 

---

209 
моделларда меҳнат ҳажми кўп ҳолларда бажарилган иш саотлари ёки ишлаб 
чиқаришда банд бўлган одамлар сони билан белгиланади. Айрим ҳолларда 
меҳнат сифатини аниқлашга ҳаракатлар бўлган эди. Бунда меҳнат сифатини 
аҳолининг билим даражаси, меҳнаткашларнинг ёши ва жинси каби 
кўрсаткичлар биан изоҳланган. 
Иқтисодий ўсиш моделининг иккинчи омили капитал (асосий воситалар) 
назарий ва амалий жиҳатдан бир хил маънога эга эмас. Айрим иқтисодчилар 
капитал натурал ўлчамларда аниқланган моддий бойликлар миқдоридир 
дейишса, айрим иқтисодчилар капитал бу қийматлар йиғиндисидир ва у сарф 
қилинган меҳнат миқдорини ифодалайди дейишади. 
Умуман, иқтисодий ўсишнинг иккинчи омили капитал (асосий фонд) 
нафақат миқдор қийматга балки, сифат қийматга ҳам эгадир. Чунки, бир 
қарашдаёқ асосий фондларнинг элементларининг бир-биридан фарқи яққол 
кўзга ташланади. Шунинг учун ҳам асосий фондларнинг ҳажмларини 
аниқлашда умумий баҳолаш усулларини топишга ҳаракат қилинган. Натижада 
асосий фондларнинг нафақат миқдор балки, уларнинг сифати ва унинг 
ўзгаришлари ҳам ҳисобга олинган. Асосий фондларни баҳолашда кўп ҳолларда 
уларнинг қайта яратиш сарфлари ва уларнинг эксплуатациясидан олиниши 
мумкин бўлган фойда миқдоридан фойдаланади. 
Амалий мақсадларда биринчи кўрсаткич яъни асосий воситаларни 
яратиш ёки сотиб олиш кўрсаткичидан фойдаланилади. Бунда бошланғич сарф 
харажатлар ёки нархлар ўзгаришини ҳисоб олинган ҳолда ҳисобланган 
харажатлар ҳисобига олинади. Демак, асосий фондлар, яъни капитал уларни 
такрорий ишлаб чиқариш харажатлари билан белгиланади. Баҳолаш 
тизимининг мавжудлиги асосий фондларни фақат миқдор жиҳатидан эмас, 
балки сифат жиҳатидан ҳам баҳолаш имкониятини беради.