ҚЎшилган қиймат солиғи самарадорлиги кўрсаткичлари: Ўзбекистондаги ҳолат таҳлили

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. №4, август, 2021 йил. ISSN: 2181-1016 
6 
𝐸
𝐶
=
𝑉
𝜏
𝑠
𝐶
(4) 
Идеал ҚҚС тизимини белгилашда якуний истеъмол харажатларининг 
барчаси солиқ базасига киритилиши, ҚҚСнинг бюджет даромадларини 
оширувчи инструмент сифатида ишлаб чиқилганлиги билан изоҳланади [8]. 
Шу сабабли, ҚҚСнинг давлат бюджети даромадларини оширишдаги 
самарадорлиги солиқ механизмининг тузилишига ва уни қанчалик 
муваффақиятли амалга оширишга боғлиқ. Аммо, аксарият давлатларда 
ҚҚСдан бир қатор бошқа иқтисодий ва ижтимоий мақсадларда, хусусан, 
даромадларни қайта тақсимлаш, рақобат ва инвестицион фаолликни 
рағбатлантириш, нархларни назорат қилиш ёки тартибга солиш, шунингдек, 
ижтимоий ҳимояни таъминлаш учун ҳам фойдаланилади. 
Идеал ҚҚС тизимидан турли хил имтиёзлар сабабли четга оғишишлар 
ҚҚС фискал салоҳиятига (йиғилувчанлигига), шунингдек, самарадорлиги ва 
бетарафлигига путур етказади. Бу, ўз навбатида, ҚҚС механизми ва 
маъмурчилигининг заифлашишига олиб келади. Солиқ сиёсатидаги бу каби 
номукаммалликлар оқибатида пайдо бўлган бўшлиқлар комплаенс 
даражасининг пасайиши ва солиқ базасинининг емирилишига олиб келади. 
1. Таҳлил ва муҳокамалар 
1.1. Ўзбекистон ҚҚС тизимининг самарадорлигини баҳолаш 
Ўзбекистон Республикасида ҚҚС 1991 йил 15 февралдаги “Корхоналар, 
бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солиқлар тўғрисида”ги қонунга 
мувофиқ 1992 йилдан бошлаб ўша даврда амалда бўлган айланмадан солиқ 
ўрнига жорий этилган. 
Ўрганишлар шуни кўрсатдики, Ўзбекистонда амалда бўлган ҚҚС 
механизми энг мураккаб, кўп қиррали ва нисбатан кам такомиллашган солиқ 
ҳисобланиб, сўнги йилларда унинг самарадорлигини ошириш долзарб масала 
бўлиб келмоқда. 
Амалиётга татбиқ этилган давридан бошлаб ҳозирга қадар ҚҚС давлат 
бюджети даромадларини шакллантиришда юқори фискал аҳамиятга эга 
бўлиб келди ва 2019 йилга қадар ушбу солиқнинг механизмида сезиларли 
ўзгаришлар амалга оширилмади. Мазкур давр мобайнида ҚҚС объекти бўлиб 
товар ва хизматларни реализация қилиш обороти белгиланган. Солиқ базаси 
эса ҳисоблашнинг истеъмол турига асосланган бўлиб, хўжалик юритувчи 
субъектлар томонидан ҚҚС суммаси ҳисоб-фактурага асосланган усул 
бўйича ҳисобланади.
Солиқ ставкаси дастлаб (1992 йилда) 30 фоиз миқдорида белгиланган 
бўлиб, кейинги йилларда босқичма-босқич камайтириб келинди. 2000 йилдан 
2019 йилга қадар ҚҚС базаси 20 фоизлик стандарт ставкада солиққа 
тортилган бўлиб, 2019 йил 1 октябрдан бошлаб ушбу ставка 15 фоиз 
миқдорида белгиланди [14] (1-расмга қаранг).