ҚЎшилган қиймат солиғи самарадорлиги кўрсаткичлари: Ўзбекистондаги ҳолат таҳлили

Key words: VAT mechanism, final consumption, tax rate, productivity, buoyancy, C-
efficiency. 
Кириш 
Ҳар қандай мамлакатнинг бюджет тизими давлат даромадлари ва 
харажатларини ўз ичига олади. Унинг асосий вазифаси давлат яратадиган 
ижтимоий товарларни молиялаштириш ҳисобланади. 
Аксарият мамлакатларда давлат даромадларининг асосий манбаи 
солиқлардан ташкил топган бўлиб, улар учта асосий тоифага ажратилади: 
тўғри солиқлар, эгри (билвосита) солиқлар ва ижтимоий тўловлардир. 
Солиқлар, шунингдек, уларни жорий этиш ва ундириш механизмининг 
нафақат давлат бюджети даромадлари, балки тадбиркорлик субъектлари ва 
истеъмолчиларга ҳам таъсири катта эканлиги солиқ тизимини ижтимоий-
иқтисодий шароитлар ва муносабатларга мослаштиришни талаб этади. Солиқ 
тизими 
тузилишини 
белгиловчи 
асосий 
омилларга 
давлатнинг 
конституциявий тузуми, мамлакат аҳолиси сони, маданияти, демографик 
таркиби, иқтисодиётнинг таркибий тузилиши, унда давлат сектори улуши, 

---

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. №4, август, 2021 йил. ISSN: 2181-1016 
2 
ишсизлик даражаси, давлат қарзи ҳажми ва бошқалар киради. Шу сабабдан 
ҳам, ҳар бир мамлакатнинг солиқ тизими ўзига хос тузилишга ва 
хусусиятларга эга. 
Гарчи мамлакатларда турли хил солиқ тизимлари амал қилса-да, солиқ 
тушумларининг салмоқли улуши асосан маълум бир солиқлар ҳисобига 
тўғри келади. Аксарият давлатларнинг бюджет даромадларида эгри солиқлар 
ҳиссаси, хусусан қўшилган қиймат солиғи (ҚҚС) улуши катта [1]. Шу 
сабабли, ҚҚС механизми ва тушум кўрсаткичларини тадқиқ этиш, ушбу 
солиқнинг турли хил ўзгаришларга таъсирчанлигини баҳолаш муҳим 
ҳисобланади. 
Ўз моҳиятига кўра ҚҚС истеъмол солиғи ҳисобланганлиги сабабли 
унинг идеал базаси, яъни жами якуний истеъмол харажатлари бизнес 
цикллари давомида бир мунча барқарор бўлиб, ҚҚС базасининг ҳам 
барқарорлигини назарда тутади [2]. Аммо, амалиётда ҚҚС даромадлари 
баъзан ЯИМ ёки якуний истеъмолга нисбатан анча таъсирчан ҳисобланади 
[3]. ҚҚСнинг ташқи шокларга нисбатан нобарқарорлик сабабларини 
аниқлашда унинг самарадорлик даражаси ва уни белгиловчи омилларни 
тадқиқ этиш муҳим масаладир. 
ҚҚС бюджет тушумларини оширишнинг самарали воситаси сифатида 
ўзини кўрсата олганлиги сабабли, у фискал сиёсат, макроиқтисодий 
барқарорлик ва иқтисодий ривожланишга бевосита таъсир кўрсатади. Шу 
сабабли ҚҚС самарадорлигини баҳолаш долзарб ҳисобланади. 
Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикасида амалда бўлган ҚҚС 
самарадорлиги ва унга таъсир этувчи омилларни тадқиқ этиш учун баъзи 
инструментлар ривожлантирилади.