ҚЎшилган қиймат солиғи самарадорлиги кўрсаткичлари: Ўзбекистондаги ҳолат таҳлили

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. №4, август, 2021 йил. ISSN: 2181-1016 
10 
2011 
4 761,4 
75 571,1 
20 
0.34 
2012 
5 966,6 
95 408,3 
20 
0.33 
2013 
7 552,5 
118 712,9 
20 
0.34 
2014 
9 476,1 
143 042,6 
20 
0.35 
2015 
10 851,0 
173 804,4 
20 
0.33 
2016 
11 891,6 
205 441,7 
20 
0.31 
2017 
14 685,8 
243 702,0 
20 
0.32 
2018 
27 876,5 
319 614,6 
20 
0.48 
2019 
33 809,8 
400 026,8 
18.4* 
0.50 
2020 
31 177,4 
452 208,2 
15 
0.49 
 
Изоҳ: * 2019 йил ҚҚС ставкаси I-III чоракда 20% ва IV чоракда 15% бўлганлиги сабабли ўртача 
тортилган ставка олинди.
 
Манба: Муаллиф томонидан ҳисобланди.
2 ва 3-расм ҳамда 1-жадвал маълумотларидан кўрамизки, 2000-2010 
йилларда ҚҚС самарадорлиги ўртача 0.45 коэффициентга, 2011-2017 
йилларда эса ўртача 0.33 коэффициентга тенг бўлиб, пасайиш юз берган. 
Яъни, ҚҚСнинг йиғилувчанлик (фискал салоҳияти) кўрсаткичи ўртача 0.08 
пунктга ёмонлашган. Сўнгги уч йил давомида (2017-2020 йй.) бу кўрсаткич 
ўртача 0.43 коэффициентга тенг бўлган. Гарчи ушбу даврда самарадорлик 
кўрсаткичи 0.1 пунктга ошган бўлсада, Шарқий Осиё (0.73), ривожланган 
мамлакатлар (0.62), Европа ва Марказий Осиё (0.61), ҳамда Лотин Америкаси 
(0.56) мамлакатлари ва дунё бўйича ўртача даражадан (0.51) паст 
ҳисобланади [10]. 
Юқоридагилардан хулоса қиладиган бўлсак, сўнги йилларда солиқ 
сиёсати ва маъмурчилиги доирасида амалга оширилган ислоҳотлар 
натижасида ҚҚСнинг фискал салоҳияти, яъни С-самарадорлиги олдинги 10-
15 йилга нисбатан сезиларли даражада яхшиланган бўлиб, у ўз навбатида 
ҳақиқий солиқ тушумлари ошишига ҳам катта ҳисса қўшган. 
Шунингдек, ҚҚС тушуми ўзгаришига таъсир этувчи икки омил, яъни 
солиқ ставкаси ва якуний истеъмол харажатлари С-самарадорлиги 
кўрсаткичининг таркибий қисмлари бўлиб, уларни оптималлаштириш бир 
вақтнинг 
ўзида 
С-самарадорлиги 
кўрсаткичининг 
яхшиланишига, 
шунингдек, солиқ тушумлари кўпайишига хизмат қилади. 
Хулоса 
1.Тадқиқотлар 
кўрсатишича, 
ҚҚС 
мамлакатларнинг 
бюджет 
даромадларини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, дунё бўйича 
жами солиқ тушумларининг ўртача бешдан бир қисмини ташкил этади. Бу 
унинг моҳиятан бюджет даромадлари манбаини кенгайтириш ва 
даромадларни 
қайта 
тақсимлаш 
каби 
икки 
асосий 
мақсадда 
лойиҳаланганлиги билан изоҳланади. 
2. ҚҚСнинг билвосита (эгри) солиққа тортишнинг бошқа муқобил 
усулларидан афзаллиги унинг юқори фискал салоҳияти ҳисобланиб, одатда у 
кенг солиқ базасига эга бўлиши ва у орқали ҳисоб-фактураларни мониторинг 
қилиш имконияти мавжудлиги солиқ қонунчилигига риоя этиш ҳамда 
солиқлар йиғилувчанлигини яхшилашга ёрдам беради. 
3. ҚҚС истеъмол қарорларига таъсир этишга йўналтирилмаганлиги 
сабабли, идеал жиҳатдан унинг механизми ҳеч қандай имтиёзларсиз ҳамда 

---