ҚЎшилган қиймат солиғи самарадорлиги кўрсаткичлари: Ўзбекистондаги ҳолат таҳлили

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. №4, август, 2021 йил. ISSN: 2181-1016 
5 
тушумининг ЯИМ ва стандарт ставка кўпайтмасига нисбати сифатида 
ҳисобланади. 
ҚҚС унумдорлиги =
ҚҚС тушуми
ЯИМ × (стандарт ставка)
 
(1) 
Мазкур кўрсаткич ҚҚС тизимининг даромадлилик даражасини маълум 
бир вақт оралиғида ёки мамлакатлар ўртасида таққослаш имконини беради 
[11]. 
Таҳлилларда кенг қўлланиладиган кўрсаткичлардан яна бири ҚҚСнинг 
мослашувчанлик (VAT buoyancy) кўрсаткичи бўлиб, ЯИМнинг олдинги 
даврга нисбатан ўсиш даражасини ҚҚС ўсиш даражасига бўлиш орқали 
аниқланади:
ҚҚС мослашувчанлиги =
ҚҚС тушуми ўсиши (%)
ЯИМ ўсиши (%)
(2) 
Кўрсаткич маълум бир давр оралиғида ЯИМ ва солиқ сиёсатидаги 
ўзгаришларга нисбатан ҚҚС тушумларининг умумий реакциясини кузатиш 
имконини беради [12]. 
Агар кўрсаткич коэффициенти бирдан юқори бўлса, бу ҚҚС тизимининг 
бизнес циклларидаги турли ташқи шокларга нисбатан мослашувчан 
(чидамли) эканлигини англатади. 
Шунингдек, бирга тенг бўлган “VAT buoyancy” коэффициенти, ҚҚС 
тушумининг ЯИМ ўсишига пропорционал бўлишини таъминлайди, шу 
сабабли ҚҚСнинг ЯИМдаги нисбати вақт ўтиши билан ўзгармас бўлади 
Бундан ташқари сўнги йилларда иқтисодчилар ва халқаро ташкилотлар 
томонидан ҚҚС тизимининг фискал салоҳияти ва умумий самарадорлигини 
баҳолаш учун энг кўп ишлатилаётган кўрсаткич бўлиб C-самарадорлик 
кўрсаткичи ҳисобланади
.
ҚҚС механизмининг С-самарадорлик кўрсаткичи 
ҳақиқий ва барча якуний истеъмол харажатларини стандарт ягона ставкада 
солиққа тортишни назарда тутувчи идеал ҚҚС тизими орасидаги тафовутни 
баҳолашга асосланади [8]. 
ҚҚС самарадорлигини баҳолашда уни таркибий қисмларга ажратиш 
муҳим бўлиб, Keen [13] томонидан ишлаб чиқилган ва тадқиқотларда кенг 
қўлланиладиган усуллардан бири ҳақиқатда ундирилган ҚҚС тушумини (V) 
ялпи ички маҳсулот (Y) улуши сифатида тасвирлаш ҳисобланади. 
𝑉
𝑌
= 𝜏
𝑠
𝐸
𝐶
𝐶
𝑌
(3) 
бунда τ
S
 – ҚҚСнинг стандарт ставкаси, C – барча якуний истеъмол (ҚҚСсиз) 
ва E
C
– C-самарадорлик коэффициенти. 
3-формулага асосан С-самарадорлик кўрсаткичи ҳақиқатда ундирилган 
ҚҚС тушумини (V) жами истеъмол харажатлари (С) ва стандарт ставка (𝜏
𝑠
) 
кўпайтмасига бўлиш орқали аниқланади. 

---