Шарқ педагогик таълимотида таълимий-ахлоқий қарашлар

Olim aytganiga jon qulog’ing tut mahkam,

O’z so’zi ishga teng bo’lmagan chog’ida ham.

Maqtanchoq kishilarning gaplari erur bekor.

Uxlagan uxlaganni uyg’otganmi biror dam?

Devorga yozilgan bo’lsa ham o’chib,

Unga amal qilgay esi bor odam.

Xonaqohdan madrasaga keldi yurakli kishi

Va tariqat ahli bilan ulfatchilik uzdi».

Mazkur o’rinda alloma, yana shuningdek, dono va oqillarning nasihatlarini eshitish, ularga og’ishmay amal qilish inson hayotining mo’’tadil kechishi uchun poydevor bo’lishi mumkinligiga e’tiborni qaratadi. Olimlar tomonidan aytilayotgan fikrga amal qilish o’rniga ularning faoliyatlari mazmunini tahlil etish nodonning ishidir, deydi. Darhaqiqat, inson har qanday vaziyatlarda ham ro’y bergan yoki ro’y berayotgan voqea-hodisalardan o’zi uchun tegishli xulosa chiqara olishi, o’z hayoti, o’zgalarning xatti-harakatlari uchun dahl etmaydigan holatlar mohiyatini o’rganishga urinish qimmatli vaqtni behudaga sarflashdan boshqa narsa emas.

Alloma ilm o’rganish jarayonida munozara uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. Muslihiddin Sa’diyning nuqtai nazariga ko’ra, bahs-munozara oydin bo’lmagan fikrlarni oydinlashtirish, aniq bo’lmagan dalillarni asoslash, shuningdek, haqiqatni to’laqonli anglashga yordam beradi. Bahs-munozarani tashkil etish ma’lum qoidalarga asoslanishi zarur. Chunonchi, o’zgalarning fikrini diqqat bilan tinglay olish, o’z fikrini ilgari surishda ishonchli dalillardan foydalanish, asosli bo’lmagan dalillarni keltirish orqali vaqtni behudaga sarf etmaslik, nodon bilan bahslashmaslik. Munozara chog’ida o’zini bilimdon etib ko’rsatish o’z nodonligini namoyish qilishdir, – deydi alloma. «O’z navbatida johil bilan bahslashgan olim izzat umid qilmay qo’ya qolsin. Basharti, johil bellashuvda olimdan ustun chiqsa, ajablanarlik eri yo’qdir, zero, tosh hamisha gavharni sindiradi, xususan: