Шарқ алломалари асарларида шахс шаклланиши масаласи

Кайковуснинг ҳаётда хулқ-одоб қоидаларига қандай риоя этиш ҳақидаги ёшларни адолатпарвар, инсонпарвар, саховатли, қаноатли, мурувватли бўлиши ҳақидаги қарашлари, айниқса диққатга сазовардир. Улар яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги қарама-қаршилик асосида баён этилган.

• Кайковуснинг ҳаётда хулқ-одоб қоидаларига қандай риоя этиш ҳақидаги ёшларни адолатпарвар, инсонпарвар, саховатли, қаноатли, мурувватли бўлиши ҳақидаги қарашлари, айниқса диққатга сазовардир. Улар яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги қарама-қаршилик асосида баён этилган.
• “Эй фарзанд, яхшилик қил ва қилғон яхшиликдан ҳаргиз пушаймон бўлмағил. Бир кишига бир яхшилик қилсанг, кўргилки яхшилик қилғон вақтда у кишига нақадар роҳат етғон бўлса, сенинг кўнглингга ҳам ундан зиёдроқ шодлик ва хуррамлик етишур. Агар бир кишига ёмонлик қилсанг унга нақадар ранж етса, сенинг кўнглингга ҳам ул миқдор танглик етилур. Демак, бу жаҳонда яхшилик ва ёмонлик мукофати, албатта етгусидир”.

Навоийнинг ҳақиқий инсонни-пок, меҳнатсевар, соф виждонли инсофли тўғри саховатли, одобли, камтар, хаёли, мурувватли шахс. Бундай хислатларни одамларда таркиб топтириш учун уларда ана шу олижаноб хислатларни тарбиялаш керак дейди ва ахлоқий фазилатларга таъриф беради, уларнинг оқибатларини тушунтиради. Хусусан, Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарининг биринчи қисмида турли табақа кишлари ҳақида фикр юритар экан, уларнинг маънавий қиёфаларига алоҳида эътибор беради.

• Навоийнинг ҳақиқий инсонни-пок, меҳнатсевар, соф виждонли инсофли тўғри саховатли, одобли, камтар, хаёли, мурувватли шахс. Бундай хислатларни одамларда таркиб топтириш учун уларда ана шу олижаноб хислатларни тарбиялаш керак дейди ва ахлоқий фазилатларга таъриф беради, уларнинг оқибатларини тушунтиради. Хусусан, Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарининг биринчи қисмида турли табақа кишлари ҳақида фикр юритар экан, уларнинг маънавий қиёфаларига алоҳида эътибор беради.

Подшоҳлар адолат билан иш юритар эканлар, мамлакатда тинчлик, осойишталик, ободончилик, тўқлик ҳукм суриши, унинг хизматчилари ҳам шоҳга қараб инсоф билан иш юритиши ҳақида гапиради. Турли касб эгалари ҳақида фикр юритар экан, ҳар бир касб эгасининг касб маҳорат, виждони, хулқ-одобига алоҳида тўхтаб ўтади. Масалан, табибларни табибга ўз ишида маҳорат ва касаллар ҳолига шафқат ва улар табиати уйғун, донишмандона бўлиши керак дейди. Алишер Навоий фикрини давом эттириб: сўзида юмшоқлик ва кўнгил овлашлик, ўзида ҳаё ва хушфеъллик бўлсин”,-дейди.

• Подшоҳлар адолат билан иш юритар эканлар, мамлакатда тинчлик, осойишталик, ободончилик, тўқлик ҳукм суриши, унинг хизматчилари ҳам шоҳга қараб инсоф билан иш юритиши ҳақида гапиради. Турли касб эгалари ҳақида фикр юритар экан, ҳар бир касб эгасининг касб маҳорат, виждони, хулқ-одобига алоҳида тўхтаб ўтади. Масалан, табибларни табибга ўз ишида маҳорат ва касаллар ҳолига шафқат ва улар табиати уйғун, донишмандона бўлиши керак дейди. Алишер Навоий фикрини давом эттириб: сўзида юмшоқлик ва кўнгил овлашлик, ўзида ҳаё ва хушфеъллик бўлсин”,-дейди.

Умар Хайём инсон хулқ-атворидаги фазилатлар аста-секин ҳосил бўлади деб ҳисоблар эди. Агар инсон бирон-бир ижобий аҳлоқий фазилатга эга бўлмаса, у буни ҳаракат қилиб, ўзида вужудга келтириши, ёмон иллатлардан эса ўз иродаси билан халос бўлиши керак, деб таъкидлайди.

• Умар Хайём инсон хулқ-атворидаги фазилатлар аста-секин ҳосил бўлади деб ҳисоблар эди. Агар инсон бирон-бир ижобий аҳлоқий фазилатга эга бўлмаса, у буни ҳаракат қилиб, ўзида вужудга келтириши, ёмон иллатлардан эса ўз иродаси билан халос бўлиши керак, деб таъкидлайди.
• Умар Хайёмнинг фикрича хулқ-атвор икки йўл билан одат қилиб олиш ёрдамида ва фикрлаш жараёнида юзага келади.