Шахс ва жамият ўқитувчи учун услубий қўлланма

5-боб. УМУМИЙ ХАРАКТЕРИСТИКА
Оламшумул муаммоларнинг пайдо бўлиши, моҳияти, уларни ҳал этиш йўллари ҳамда келажакни илмий башорат қилиш масалалари мактаб таълимидаги фанлараро йўналишнинг энг муҳим жиҳатини ташкил қилади. Бу муаммолар қисмларга бўлинган ҳолда ёки бир бутун тизим кўринишида география, биология, химия, тарих фанларида ўрганилади.
Бобдаги материаллар ва ўқитувчининг қўшимча изоҳларига келсак, улар биринчи навбатда қуйидагиларга қаратилган:
- ўқувчиларга цивилизация жиҳатидан ранг-баранг ва зиддиятли, айни пайтда яхлит ва ўзаро боғлиқликдаги ҳозирги замон дунёси ҳақидаги тасаввурларини чуқурлаштиришга ёрдам беради, чунки иқтисодий алоқалар, маданий алмашинув, транспорт ва алоқа воситаларининг ривожланиши кучайиб бормоқда;
- оламшумул муаммоларнинг ўзаро алоқадорлиги ва боғлиқлигини, улар кишиларнинг бошқа ҳар қандай муаммоларидан фарқ қилишини кўрсатиб бериб, ўқувчиларнинг оламшумул муаммолар тўғрисидаги билимларини умумлаштиради, айни пайтда уларнинг минтақавий муаммоларга ва минтақавий муаммоларнинг оламшумул муаммоларга таъсирини тушунтиради;
- уларни ҳал этиш учун ҳамкорликда ҳаракат қилиш зарурлигини кўрсатиб беради.
Балки, ўқитувчи тарихий жараённинг ҳам оптимистик, ҳам пессимистик манзараларига урғу бериб ўтиши керак бўлар. Оптимистик қарашлар келажакни тафаккур соҳасининг камол топиши, тинчлик, моддий фаровонлик, ижтимоий адолат ва ривожланган информацион технологиялар асосида маданиятнинг юксалиши билан боғлайди. Бироқ бошқа ҳисоб-китоблар табиий муҳитнинг бузилиши, цивилизациялар ўртасидаги урушлар, жамият ҳаётининг тўлиқ компьютерлаштирилиши туфайли шахснинг маънавий қашшоқлашувига олиб келиши ҳақида хабар беради.
Келажак ҳақидаги башоратлар хусусида хулоса қилишда қуйидаги фикрга келиш керак: пессимистик руҳдаги кўплаб башоратларга қарамай, инсониятни келажакка элтувчи йўл бор. Бу Ер сайёрасида одамлар ўртасида амалий натижа берадиган фаол инсоний муносабатларни мустаҳкамлашдир.


13-мавзу. XXI аср ва жамиятнинг келажаги ҳақидаги прогнозлар.
Жаҳоннинг йирик мамлакатлари тутган йўл тўғрисидаги баҳслар янги куч билан авж олган шароитда бутун дунё учун ва Ўзбекистон учун умумий бўлган тенденцияни ҳамма ҳам англаб етаётгани йўқ. Бу тенденция индустриал жамиятдан постиндустриал ахборот жамиятига ўтишдан иборатдир. Мазкур умумжаҳон жараёнини тадқиқ этувчилар унинг ўзига хос хусусиятлари ичидан қуйидагиларни алоҳида ажратиб кўрсатадилар:

• 
  ахборот жамиятига ўтиш кучли, кенг ва чуқур ўйлаб чиқилган таълим тизимини яратиш билан бирга кечиши лозим;
  
• 
  фақат техникавий таълим эмас, балки ижтимоий-гуманитар таълим ҳам беқиёс аҳамиятга эга бўлади, чунки гуманитар таълим тор доирадаги технократ мутахассисни эмас, мулоҳазали, маънавий ва ахлоқий қадриятлар тақдири тўғрисида қайғурадиган, кенг ижтимоий дунёқарашга эга бўлган инсонни тарбиялаш имконини беради;
  
• 
  иқтисодий нуқтаи назардан фикрловчи (прагматик), фан ютуқларини ўзлаштирган ва моддий тараққиёт натижаларини ўзига жо қилган одамнинг аста-секин бутун инсониятга тегишли маданий, маънавий ва ахлоқий ютуқларни ўзига сингдирган шахсга айланиши юз беради;
  
• 
  инсон фаолиятининг барча соҳалари, барча фанлар инсонийлашади. Инсон ҳақидаги фан, ёки инсоншунослик, нафақат илмий тадқиқотларни, балки амалий фаолиятнинг барча турларини руҳлантириши, инсонпарварлик мазмун ва мақсадлари билан тўлдириши лозим: таълимни гуманитарлаштириш, технократик йўналишни енгиб ўтиш зарур;
  
• 
  барча даражадаги касб-ҳунар таълимида ихтисосликларни кенгайтириш, техниканинг турли авлодлари, иш тури ва иш жойи алмашганда уларга мослашишни қийинлаштирадиган жуда тор мутахассисликларни бартараф қилишга эҳтиёж кучаяди; умумилмий ва махсус фанлар дунёқарашни ўстирувчи умуммаданий, маънавий ва жисмоний тарбия билан қўшиб олиб борилади, бундан мақсад малакали мутахассис, ишчи постиндустриал давр талабларига жавоб берадиган, ҳар томонлама баркамол шахс бўлишидир.
  

Ижтимоий прогнозга мисоллардан бири экспоненциал ўсиш, ёки одамлар сонининг геометрик прогрессия бўйича ўсиши ва уларнинг моддий бойликлар билан таъминланганлик даражасининг арифметик прогрессия бўйича ўсиши моделидир. Асосчиси инглиз мутафаккири Томас Роберт Мальтус (1766-1864) бўлган ушбу модель илмий адабиётларда етарли даражада ҳар тарафлама ёритилган.
ХХ асрнинг 60-йилларида Ғарбда келажак тўғрисида алоҳида фан – футурология яратилди. Футурология деганда “келажакни тадқиқ қилиш”, “келажак тарихи” тушунилади. Футурологик башоратлар илмий билимлар тизимида мустақил ўринга эга.
Ҳозирги замон америка футурологи Олвин Тоффлер ўзининг “Футурошок”, “Учинчи тўлқин”, “Шарт-шароитлар ва прогнозлар” номли китобларида кишилик жамиятининг тараққиётида тамомила янги давр бошланишини башорат қилади ва бу даврни “постиндустриал” ёки “супериндустриал” жамият атамаси билан таърифлайди. Ушбу концепциянинг асосини З.Бзежинский, Д.Белл ва О.Тоффлерлар томонидан ишлаб чиқилган ахборот жамияти тўғрисидаги ғоялар ташкил этади. Ушбу даврнинг бошланиши инсоният турмушининг сифат жиҳатидан янги босқичи бошланганлигини англатади.
Бу жамиятнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардир: техника соҳасида – саноат, иқтисодиёт ва ишбилармонликнинг барча соҳаларига, таълим тизими ва турмушга ахборот технологияларининг кенг жорий қилиниши; ижтимоий соҳада – ахборот турмуш сифатини ўзгартиришнинг муҳим омилига айланади, унинг таъсирида янги ахборот онги шаклланади; иқтисод соҳасида – ахборот товар ва хизматларнинг асосий ресурсига айланади, қўшимча қиймат ва бандлик манбаи бўлиб қолади; сиёсий соҳада – кўпфикрлилик (плюрализм) ва демократия тамойилларини амалга оширадиган сиёсий жараённинг асоси бўлмиш ахборот олиш эркинлиги таъминланади; маданият соҳасида – алоҳида шахс ва умуман жамият тараққиётининг эҳтиёжларига жавоб берувчи тегишли меъёрлар ва қадриятларнинг шаклланиши.
Ахборотлаштирилган супериндустриал жамият нафақат сайёрамиз кўринишини ўзгартириши, балки ижтимоий мавжудот бўлган инсоннинг ўзининг моҳиятини ўзгартириши керак. Бу даврда моддий бойликларнинг ҳар қандай етишмовчилиги бартараф этилган бўлади. Жамият илгари кўрилмаган ҳодисага – моддий ва маънавий бойликларнинг мислсиз кенг таклиф қилинишига дуч келади. Бу нарса, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий ўзгаришларнинг жуда юқори шиддати билан қўшилган ҳолда, инсоннинг уларга мослаша олиш қобилиятини синдириб қўйиш таҳдидини вужудга келтиради.
Тоффлер ушбу жамиятни “ўтиш даври жамияти” атамаси билан таърифлайди. Аввалги, ўтмишдаги даврларга хос бўлган оила, дўстлик каби ижтимоий алоқалар шубҳасиз бузилиб кетади. Одамлар ўртасидаги муносабатлар улар бажарадиган вазифалар нуқтаи назаридангина белгиланади. Тоффлернинг сўзларига кўра, жамият “бир марталик инсонни” шакллантиради.
Бу одам юқори даражадаги ҳаракатчанликка эга. У бирор-бир миллий, маданий ёки тарихий хусусиятларни сақлаб қолишга муҳтож эмас. Супериндустриализм, Тоффлернинг фикрича, инсонни ердаги ҳаётдан энг узоқлаштирилган нуқтасидир, бунда у маданий ва тарихий индивидуалликдан холи бўлади. Супериндустриал инқилоб, унинг фикрига кўра, бундан кейин ҳам кишилик жамиятини навбатдаги, янада юқори ривожланиш босқичи сари ҳаракатлантиради.
Шу ўринда бошқа мисоллар ҳам келтириш мумкин. Лекин муҳими шундаки, хислатлари эндигина намоён бўлиб бораётган янги жамиятда ахборот ва билимлар асосий ўринни эгаллайди. Бугунги кунда энг ривожланган мамлакатларда саноат ва қишлоқ хўжалиги, алоқа ва коммуникациялар, турмуш ва кўнгил очишлар, таълим ва маънавий ҳаёт фундаментал фанларнинг ютуқларига мустаҳкам таянган бўлиб, тобора кўпроқ илмий билимларни талаб қиладиган бўлиб бормоқда. Саноат ишлаб чиқаришида ҳозирданоқ “кўк ёқалилар” (оддий ишчилар) сони камайиб боришига, уларнинг ўрнига “оқ ёқалилар” (мутахассислар) ва "темир" роботлар чиқишига олиб келувчи жараёнлар юз бермоқда.
Жамиятнинг маънавий соҳасида ҳам ахборот технологияларини маданий ўсишнинг қудратли генератори ва кескин кучайтирувчисига айлантираётган сезиларли ўзгаришлар содир бўлмоқда. Шахсан фойдаланиладиган электрон воситалар инсонга ҳар қандай маълумотга эга бўлиш имкониятини бериб, бир томондан, алоҳида одамнинг дунёқарашини кенгайтиришга ёрдам бермоқда, иккинчи томондан эса, “қаерлардандир” келаётган улкан ахборот оқими қадрият мўлжаллари ва идеалларни танлай олмайдиган ёш авлодда қадриятлар тизимининг шаклланишига халақит бермоқда.
Ахборот инқилоби сиёсий муносабатлар соҳасига таъсир кўрсатиб, ҳар бир кишининг демократик қарорлар қабул қилинишида бевосита иштирок этиш имкониятларининг кенгайишига, индивидуал демократик эркинликнинг мустаҳкамланишига кўмак бермоқда.
Бир сўз билан айтганда, хабардорликнинг юқори даражаси, ижодий имкониятларнинг уйғониши, кишилар мулоқотининг янги усуллари келажакда янги типдаги инсон шахсини вужудга келтиришга, умуман инсоният тараққиёти билан боғлиқ бир қатор муаммоларни келтириб чиқаришга қодир.
Мулоҳазалар якунида шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, турли-туман шаклларда бўлишига қарамасдан, ижтимоий прогнозлар самарали инсонпарварлик ғояси билан суғорилган бўлиши лозим. Бу тушунча анча мураккаб бўлиб, қуйидагиларни ўз ичига олади:

• 
  кишиларнинг тирик ва нотирик табиатга нисбатан алоҳида (“инсоний”) муносабати, ҳаётни ўзига хос тарзда эъзозлаш, унинг олдида тиз чўкиш (А.Швейцер); инсон ҳаётига олий қадрият сифатида қараш;
  
• 
  ҳамкорлик, ўзаро ёрдам, коллективизм, ҳамдардлик, меҳрибонлик, ҳурмат, бирдамлик, қадр-қиммат ва бошқа ўзига хос ижтимоий туйғулар;
  
• 
  етарли даражадаги моддий фаровонликни кўзда тутувчи инсоннинг маънавий турмуш тарзи, бу турмуш кишиларнинг “одам одам учун бўри” тамойилига кўра ҳатти-ҳаракатларини истисно қилиши;
  
• 
  инсонга эркин, ижодкор, ҳуқуқ ва қадр-қимматга эга, эзгулик ва ҳақиқатга интилувчи, гўзалликка ташна, яқинларига ва бегоналарга кўмак беришга доимо тайёр мавжудот сифатида қарашни асословчи ғоялар тизими;
  
• 
  жамият ҳаётининг барча соҳаларида якуний мақсад сифатида инсон фаровонлигини кўзловчи амалий ижтимоий фаолият.