|
7
Shaharlar va qishloqlarning klassifikatsiyasi
(2-soat)
REJA:
1. Shaharlar va qishloqlarni klassifikatsiyalash
2.
Suvg`oriladigan
dehkonchilik
vodiylarida
shaharlar
va
qishloqlarning murakkab hududiy yuzaga kelishi.
Oldingi ma`ruzalardan ma`lum buldiki, Shaharlar har xil omillar asosida
vujudga kelib, o`ziga hos vazifalarni bajarishga ixtisoslashadilar. Agar dastlabki
shaharlarning uzoq utmishda paydo bo`lishi ijtimoiy mehnat taqsimoti ta`sirida
bo`lsa, ularning funktsional tiplari xududiy mexnat taksimotining natijasidir.
Shaharlar bajaradigan vazifalariga ko`ra turliligi ularning Ayni paytda katta-
kichikligini ham belgilab beradiki, bu Shaharlar geografiyasidagi muxim
konuniyatlardan biridir. Demak, shaharlarning katta-kichikligiga qarab ularning
funktsiyasi tashkil topmaydi; aksincha, shaharlarning funktsiyasi, iqtisodiy
yunalishi aksariyat hollarda ularning yirikligini ifodalaydi.
Shaharlar o`z ko`lamiga qarab eng avvalo 3 kategoriyaga bo`linadi
(umuman, bunday «uch ulchovlik» barcha mavjudotlarga ham hos): katta, urta va
kichik. Biroq bu tushunchalar tarixiy-geografik nuqtai nazardan nisbiydir.
Masalan, bir vaktlar yirik xisoblangan shahar hozirgi davrda bunday bo`lmasligi
aniq. Ayni paytda shaharlarning katta-kichikligini belgilovchi mikdoriy
ko`rsatkichlar ham hamma vaqt va barcha mamlakatlarda bir hil emas. Tabiiyki,
uzoq qishloq aholisi uchun tuman markazi ham ancha yirik shahar xisoblanadi.
Ammo, mamlakat va uning poytaxt darajasidan qaraganda hatto ba`zi viloyat
markazlari ham ancha kichik ko`rinadi.
Shuni aloxida ta`kidlash joizki, geografik taqqoslash va ilmiy tadqiqotlarni
bajarishda barchaga hos bo`lgan umumiy mezon kerak, ya`ni shaharlarning yiriklik
kategoriyasi, sub`ektiv va maxalliy karashlaridan kat`iy nazar, xammaga bir
bo`lishi shart.
Shu nuktai nazardan yondoshganda yirik yoki katta shaharlar aholisi 100
ming kishidan ortiq, urta Shaharlarda 50-100 ming va kichik Shaharlarning har
birida kamida 50 ming kishigacha axoli bo`lishi kerak. Bunday klassifikatsiya
oddiy va barchaga tegishlidir. Maxsus ilmiy tadqiqotlarda esa shaharlar
klassifikatsiyasi ancha keng turlangan bo`ladi:
I.
10 minggacha-mayda shahar.
II.
10-20 ming-kichik shahar.
III.
20-50 ming-«yarim urta» shahar.
IV.
50-100 ming-urta shahar.
V.
100-250 ming-katta shahar.
VI.
250-500 ming-yirik shahar.
VII.
500-1000 ming-eng yirik shahar.
VIII.
1000 ming va undan ortiq-millioner shahar.
Albatta, Shaharlarning bunday miqdoriy ko`rsatkichlari tasodifan bulmay, u
ma`lum qonuniyatlarga ham asoslanadi. Chunonchi, I-klass Shaharlari kupincha
temir yul stantsiyalari yoki kichik resurs shaharlarchalaridan tashkil topsa, II-
klassdagilar asosan resurs shaharlar, III-klass esa deyarli batamom tumanlarning
ma`muriy markazlaridan iborat. Bu toifadagi Shaharlar qisman IV-klassda ham
bor. Ammo V-klassdan to`la tekis viloyat markazlari joy oladi.
Shunday kilib, Shaharlar turi huddi armiya tizimidagidek, turli boskichdagi
«kumondonlarga» uxshaydi. Ularning bunday pog`onasimon joylanishi Shaharlar
ierarxiyasini vujudga keltiradi. Ierarxiya shakli qancha to`g`ri va to`la bulsa,
mamlakat yoki boshqa bir xudud ham ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan shunga muvofiq
mukammal shakllangan bo`ladi. Maxsus ilmiy adabiyotlarda Zipfa-Styuart qoidasi
mavjud bo`lib, u hudud shaharlarning bir tartibda to`g`ri joylanishini nazarda
tutadi. Masalan, ikkinchi shahar birinchi shahar axolisining yarmi, uchunchi shahar
uning 1/3, to`rtinchisi-1/4 aholisiga ega bo`lishi kerak. Biroq, bu g`oya hayotda
tulaligicha o`z isbotini juda kam holda topgani uchun, u gipoteza darajasida talqin
qilinishi mumkin.
Shunga qaramay, yukoridagi koida ma`lum ahamiyat kasb etadi. Har qalay
mamlakat o`z Shaharlar turi tarkibi va tizimini ana shunday zanjirsimon,
pog`onasimon tartibda shakllantirishga harakat qilishi va o`zining mintakaviy
siyosatida amalga oshirishi maqsadga muvofikdir. Sababi-mamlakat aholisining
ko`pchilik qismini uning bir yoki ikki yirik shahrida to`planishi ham (bu Shaharlar
gipertrofiyasi deyiladi), yoki, aksincha, axolining juda ko`p mayda Shaharlarda
tarqalishi ham yaxshi emas. Tabiiyki, ikkinchi holda mamlakat xududiy iqtisodiy
jihatdan rivojlanmagan bo`ladi.
Shaharlar ierarxiyasini piramidasimon ham tasavvur qilish mumkin. U yoki
bu xudud uchun tuzilgan piramida ayni paytda turli yiriklikdagi shaharlar
rivojlanishi bilan bog`lik muammolarni aks ettiradi.
Shaharlar klassifikatsiyasida «birinchi» va «ikkinchi» shahar tushunchalari
mavjud. Masalan, O`zbekistonning birinchi shahri uning poytaxti Toshkent bo`lsa,
uning ikkinchi darajasidagi shahar Samarqanddir (hozirgi kunda bu mavqeyga
Namangan da`vogarlik qilmokda).
Umuman, respublikamiz 17 ta yirik shaharlar bor. Ular (axolisi ming kishi
hisobida, 1.01.1999 y).
I.
Toshkent 2135.9
II.
Namangan 380.9
III.
Samarqand 362.1
IV.
Andijon 328.9
V.
Buxoro 239.5
VI.
Qarshi 198.8
VII.
Nukus 201.8
VIII.
Quqon 193.8
IX.
Farg`ona 185.2
X.
Marg`ilon 153.8
XI.
Chirchiq 145.1
XII.
Urganch 139.1
XIII.
Angren 129.0
XIV.
Jizzax 126.7
XV.
Navoiy 121.5
XVI.
Olmaliq 115.1
XVII.
Termiz 111.9
Urta shaharlarga Bekobod, Yangiyul, Asaka, Xujayli, Kogon, Zarafshan,
Guliston, Denov, To`rtkul, Shahrixon, Shaxrisabz, Koson, Chust, Kattaqo`rgon
(jami 14 ta) kiradi. Bularning orasida faqat Guliston viloyat markazi. Qolgan 203
ta shahar va shaharchalar kichik, ya`ni I-III klasslarga mansubdir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
