Шахарлар ва кишлоклар гео-узб

 

3 

Shaharlarning tarixiy shakllanishi va «shahar» haqida 

tushuncha 

(2-soat) 

REJA: 

1. Bozor iqtisodiyotiga wtish davrida shaharlarning wrni  

2. Shaharlarning kelib chiqish tarixi 

3. Shahar haqida tushuncha 

 

Shaharlarning  ham  tarixi  uzoq.  Biroq  bu  tarix  insoniyat  tarixidan  qisqa 

bo`lib,  bu  davr  jamiyat  tarixiga  mos  keladi.  Shaharlar  jamiyatning  xududiy 

birikmasi  (sotsiumi)  shaklida  sinfiy  tuzum,  ya`ni  quldorlik  davrida  ko`proq 

rivojlana  boshladi.  Umuman  olganda,  shaharlarning  vujudga  kelishini  ijtimoiy 

mehnat taqsimoti bilan bog`laydilar. 

Ma`lumki,  dastlabki  ijtimoiy  mehnat  taqsimoti  dexkonchilikning 

chorvachilikdan 

ajralib 

chiqishidir. 

Dexkonchilik, 

xususan 

sug`orma 

dexkonchilikning 

paydo 

bo`lishi 

muqim, 

doimiy 

(statsionar) 

aholi 

manzilgohlarining  barpo  bo`lishiga  sabab  bo`ldi.  Dastlabki  sug`orish  inshootlari 

yoki  vositalarini  ko`pchilik  kurar  edi,  undan  ko`pchilik  foydalanar  va  ularni 

ko`pchilik  kuriklardi.  Shu  asosda  kishilarning  qadimiy  jamoasi  vujudga  keladi. 

Ammo bu jamoa (jamiyat emas!), kishilarning xududiy birligi u davrda shahar ham 

qishloq ham deb aytilmasdi. 

Shaharlar  esa  ijtimoiy  mehnat  taqsimotining  navbatdagi  bosqichi,  ya`ni 

dexkonchilikdan  xunarmandchilik  va  savdoning  ajralib  chiqishi  natijasida  paydo 

bo`ldi. 

Ushbu 

kasbdagi 

kishilar, 

bevosita 

qishloq 

xo`jaligi 

bilan 

shug`ullanmaydilar  va  binobarin,  ular  har  xil  mehnat  qurollari  ishlab  chiqarish, 

hamda  tovar  ayriboshlash  (almashtirish)da  vositachilik  vazifasini  bajargan,  qulay 

joyda  o`rnashgan  aholi  punktlarida  yashaganlar.  Keyinchalik  bunday  joylar 

«shahar» deb atalgan. 

Quldorlik davrida shaharlar qul savdosi markazi bo`lgan. Ayni shu vaqtda, 

ular  davlat  markazlari  vazifasini  ham  utaganlar.  Natijada,  shahar-davlat  (goroda-

polisi)  vujudga  kelgan.  Masalan,  Rim,  Afina,  Vizantiya,  Vavilon,  Buxoro, 

Samarkand (Marokand) shular jumlasidandir. 

Feodalizmda  shaharlar  rivojlanishining  xunarmandchilik  va  qishloq 

xo`jaligi,  erdan  foydalanish  bilan  (feod-er)  bog`liq  bo`lgan.  Bu  davrda  shaharlar 

katta  xududlarning  siyosiy,  diniy,  iqtisodiy  va  madaniy  hamda  savdo  markazlari 

funktsiyasini bajargan. 

Shaharlarning  jadal  taraqqiy  etishi,  hozirgi  zamon  urbanizatsiya 

jarayonining rivojlanishi ko`p mamlakatlarda kapitalistik ishlab chiqarish, iqtisod, 

moliya,  transport  va  boshqa  sohalarning  mujassamlashuvi  asosida  sodir  bo`lgan. 

Bizning  o`lkamizda  esa  shaharlar  an`anaviy  ravishda  (sharq  madaniyatiga  xos 

xolda)  sug`orma  dehkonchilik,  savdo  va  xunarmandchilik  negizida  rivojlanib 

kelgan. 

---

Shuni  alohida  ta`kidlash  joizki,  «shahar»  tushunchasi,  barcha  el  va 

yurtlarda,  mamlakat  va  muzofotlarda  aynan  bir  ma`noda  talqin  kilinmaydi,  ular 

bunday  maqomda  turli  davlatlarda  turlicha  belgilanadi.  Chunonchi,  islom  dini 

mamlakatlarida  shaharlar  (Kubbalar)  avvalombor  bozor  va  masjidlarning  soni 

bilan  belgilangan.  G`arb  mamlakatlarida  shaharlar    aholi  soni  va  zichligi, 

joylarning  arxitekturasi  va  qurilish  shakli,  manzilgohning  bajaradigan  vazifasiga 

o`xshash  mezonlar  orkali  ajratilgan.  O`zbekistonda  1972  yildan  beri  aholi 

manzilgohining  shahar  maqomini  olish  uchun  eng  kamida  7  ming  aholiga  ega 

bo`lishi  hamda  ularning  ko`pchiligi  qishloq  xo`jaligi  bilan  bog`liq  bo`lmagan 

sohalarda band bo`lmog`i shart. 

Shaharlar murakkab tushuncha. Shu bois ulardan turli fan vakillari har hil 

talqin qiladilar. Masalan, iqtisod uchun shahar asosan ishlab chiqarish, eng avvalo 

sanoat  markazi,  sotsiologiya  uchun  o`ziga  xos  yashash  muhiti,  tarixchi  uchun 

o`tmishdan guvoxlik beruvchi joydir va h.k. Iqtisodiy geografiyada esa shahar-bu 

qishloq  xo`jaligi  bo`lmagan  sohalar  va  ular  bilan  shug`ullanuvchi  aholining 

hududiy  tashkil  etish  shakllidir;  u  dinamik  ijtimoiy-iqtisodiy  tizim  (sistema) 

xisoblanadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---