Шахарлар ва кишлоклар гео-узб

6 

Shaharlarning funktsional tiplari 

(2-soat) 

REJA: 

1. Shaharlarning funktsional tiplari va sinflari 

2. 

Wzbekiston 

shaharlarining 

funktsional 

turlari, 

ularning 

klassifikatsiyasi 

3. Turli kattaliktagi shaharlar 

 

Ko`pchilik  hollarda  shaharlarning  genetik  tiplari  ularning  nima  bilan 

shug`ullanishini ham belgilab beradi. Bu esa ularning xududiy mexnat taqsimotida 

tutgan urni, basharasini ko`rsatib turadi. 

Shaharlar  ham  turli  sohalarga  ixtisoslashadi,  ya`ni  ularning  o`ziga  hos  va 

mos «kasbi», vazifasi va yunalishi mavjud. Bu jixatdan shaharlar sanoat, transport, 

ilmu-fan, dam olish markazlari bo`lishi mumkin. 

Shaharlarning  qaysi sohaga  ixtisoslashuvi,  ularning  bajaradigan  vazifasini 

aniklash  funktsional  tipologiya  doirasida    amalga  oshiriladi.  Bunda  bosh  mezon 

qilib  shahar  axolisining  bandlik  tarkibi  olinadi,  ya`ni  qaysi  sohada  mehnat 

resurslari ko`proq (mamlakat shahar joylari buyicha urtacha kursatkichdan yukori) 

bo`lsa, usha yunalish mazkur shaharning funktsional tipini ifodalab beradi. 

Odatda Shaharlar kuyidagi funktsional tiplarga bo`linadi. 

1.

 

Ko`p funktsiyali siyosiy-ma`muriy markazlar, poytaxt shaharlar: 

2.

 

Kup funktsiyali shaharlar-viloyat markazlari. 

3.

 

Ko`p tarmoqli yirik sanoat markazlari. 

4.

 

Asosan bir yoki ikki sanoat tarmog`iga ixtisoslashgan shaharlar. 

5.

 

Transport markazlari. 

6.

 

Agroindustrial shaharlar. 

7.

 

Tuman markazlari. 

8.

 

Rekreatsiya shaharlari. 

9.

 

Ilmu-fan markazlari, universitet shaharlari va h.k. 

Yukoridagi funktsional tiplar Shaharlarning katta-kichikligiga qarab ham turlanadi. 

Bu xolda shaharlarning funktsional klassifikatsiyasi vujudga keladi. 

 

O`zbekistonda  birinchi  va  ikkinchi  guruh  shaharlarga  Toshkent  hamda 

barcha viloyat markazlari kiradi. Ular ayni paytda ko`p tarmoqli sanoat markazlari 

ham  xisoblanadi.  Uchinchi tipga  asosan Chirchiq,  Olmaliq,  Quqon  kabi shaharlar 

mansub,  turtinchi  guruxga  Marg`ilon,  Angren,  Oxangaron,  Muborak,  Gazli, 

Zarafshon,  Taxiatosh,  Asaka,  Uchqurg`on,  Kuvasoyga  uxshashlarni  kiritish 

mumkin. 

Kogon, 

Xovos, 

Kung`irot-transport 

shaharlari, 

Chortok-rekreatsiya, 

Ulug`bek-fan markazlaridir. 

Respublikamizda  juda  ko`p  shaharlar  agroindustrial  yunalishga  ega,  ya`ni 

ularda  qishloq  xo`jalik  maxsulotlarini  kayta  ishlovchi  sanoat  korxonalari  mavjud. 

Ulardan  ham  ko`proq  shaharlar  qishloq  tumanlar  markazi  vazifasini  bajaradi. 

---

Biroq, bunday shaharlar «kichik poytaxtlar» Ayni paytda agroindustrial xarakteriga 

ham ega bo`lishlari mumkin. 

Poytaxt  shaharlar  mamlakat  shaharlar  turi  va  tizimida  karvonboshchilik 

qilishadi.  Ammo,  ular  aholisi  buyicha  eng  katta,  sanoat  uta  rivojlangan  bo`lishi 

aslo  shart  emas.  Chunki,  bunday  shaharlarning  asosiy  vazifasi-siyosiy  markaz, 

dorulsaltanat,  ya`ni  poytaxt  funktsiyasini  bajarishdan,  binobarin,  mamlakatni 

boshqarish,  uni  siyosiy,  ilmiy-texnikaviy,  ijtimoiy-iktisodiy  jihatdan  tashkil 

qilishdan iborat bo`lishi lozim. 

Juda  ko`p  mamlakatlarda  poytaxt  shaharlar  muammosi  keskin  turadi. 

Bunday  shaharlar  mumkin  qadar  mamlakat  xududining  o`rtasida  (markazida), 

tarixan  asosiy  tub  millat  tarqalgan  xududda  joylashgan  bo`lmog`i  lozim.  Sabab-

ular  eng  avvalo  milliy  poytaxtlardir.  Shu  bilan  birga;  bu  Shaharlarda  boshkaruv 

funktsiyasi keng rivojlangan bo`lishi shart. 

Dunyo  mamlakatlarining  ayrimlarida  poytaxt  Shaharlari  o`zgarib  turgan. 

Masalan,  Braziliyada  poytaxt  Rio-de-Janeyrodan  Braziliaga,  Pokistonda 

Karachidan  Islomobodga,  Kozogistonda  Olma-Otadan  Ostonaga  kuchirilgan  va 

hokazo.  Bir  vaktlar  Ukrainaning  poytaxti  Xar`kov,  Rossiyaniki  Peterburg, 

Turkiyaniki  Stambul,  Qoraqalpog`istonniki  To`rtkul  bo`lgan,  O`zbekiston 

Respublikasining  dastlabki  poytaxti  Samarqand  bulib,  1930-yilda  bu  vazifani 

bajarish Toshkentga ko`chirilgan. 

Poytaxt  shaharlarning  nufuzi  ham,  ma`suliyati  ham  yukori.  Binobarin,  har 

qanday  mamlakat  o`zining  bosh  shahri,  «yo`l  boshchisiga»  katta  e`tibor  bermog`i 

tabiiydir, chunki ular usha joyda yashovchilarning milliy iftixori xisoblanadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---