mujassamlashuv natijada turli funktsional tip va yiriklikdagi shaharlarning bir
joyda guj holda o`rnashgan shakli vujudga keladiki, ularni ilmiy adabiyotlarda
shahar aglomeratsiyasi deb ta`riflashadi. «Aglomeratsiya» so`zi geologiyadagi
«aglomerat»ni eslatadi, ya`ni bir xududda tup bo`lib joylashganlikni anglatadi,
iqtisodiyot va ayniqsa g`arbda shakllangan mintaqaviy iqtisodda esa sanoat
aglomeratsiyasi-sanoat korxonalarini bir nuqtada to`planganligini bildiruvchi
tushuncha mavjud. Shunga mos ravishda aglomeratsion omil va aglomeratsion
amalga oshadi. Qulay iktisodiy geografik o`ringa ega bo`lgan shahar asta-sekin
yiriklashib boraveradi. Sababi-u o`ziga barcha yangi-yangi sanoat korxonalari,
xizmat ko`rsatish muassasalari, oliy o`kuv yurtlari, moliya-bank tashkilotlari va
boshqalarni tortaveradi. Bu paytda shaharning tortish kuchi, markazga intiluvchi
Shaharlarning yoyilib ketishi, qimmatni qishloq xo`jalik erlari hisobidan
xududining cheksiz kengayishi to`xtab «qoladi», u tog` yoki daryo, davlat
chegarasi yoki dengiz kabi tusiqlarga duch keladi, shahar ichida esa uy-joy,
transport, ekologiya muammolari keskinlashadi. Natijada uziga hos «revolyutsion
vaziyat» vujudga keladi: yirik shahar muxiti, uning fan-texnika, infrastruktura
salohiyati o`ziga yangi-yangi korxonalarni jalb qiladi, biroq yuqoridagi
qiyinchiliklar buni cheklab quyadi. Ana shunday tartibda, yirik shaharga yaqin
joyda uni to`ldiruvchi, ixtisoslashgan shahar va shaharchalar vujudga keladi.
Bunday «yuldosh» shaharlarda markaziy shahar extiyojini qondiruvchi yoki unga
xizmat qiluvchi ob`ektlar o`rnashadi. Shunday qilib, yirik shahar o`z rasmiy
chegarasidan chiqadi, miqdor o`zgarishi sifat o`zgarishiga o`tadi, xududiy
mujassamlashuv o`z shaklini o`zgartiradi va shaharlarning xududiy to`plami paydo
Shahar aglomeratsiyasining shakllanishi uchun quyidagi shart va sharoitlar
- aglomeratsiya shahar va shaharchalari o`rtasida «axoli» aloqasi bo`ladi,
mayatniksimon (tebranma) migratsiya rivojlangan bo`lishi shart;
- yuldosh shaharlarda eng kami aglomeratsiya axolisining 10 foizi
joylashgan bo`lishi zarur va h.k.
Kurinib turibdiki, aglomeratsiyalar har qanday sharoitda ham vujudga
kelavermaydi; juda kup shaharlar bulsa-yu, ular orasida aglomeratsiya tashkil
qiluvchi markaz bo`lmasa, yoki aksincha, yirik shahar bir o`zi bo`lsa bunday holda
aglomeratsiya shakllanmaydi. Masalan, Jizzax-u katta shahar, lekin uning atrofida
shaharlar kam; Navoiy ham deyarli shunaqa vaziyatda, yoki Shaxrisabz-bu erda
Kitob, Yakkabog va boshqa shaharlar ham javjud, ammo Shaxrisabzning o`zini
aglomeratsiya hosil qilish qudrati past.
Aglomeratsiyalar bir markazli (monotsentrik) va ko`p markazli (politsentrik)
bo`ladi. Farg`ona-Marg`ilon, Angren-Olmaliq aglomeratsiyalar ikki markazli
hisoblanadi, Toshkent, Samarqand, Andijon, Namangan, Qarshi, Nukus, Urganch
va boshqa aglomeratsiyalar bitta yirik shahar atrofida vujudga kelgan.
Aglomeratsiyalarning tashqi qiyofasi (konfiguratsiyasi) ham turlicha:
doirasimon, lentasimon, chuzinchoq, amfibiyaga uxshash bo`ladi. Bu usha joyning
er usti tuzilishi, transport tizimi, gidrografiyasiga bog`lik. Odatda, yirik daryolar
buyida shakllangan aglomeratsiyalar 50-70 va xatto 100 km-ga cho`zilib ketadi
(Volgograd, Krivoy Rog, Bratsk aglomeratsiyalari). Har qaysi aglomeratsiyaning
tarixiy geografik urni, asosi bo`ladi. Masalan, respublikamizda eng yirik Toshkent
aglomeratsiyasi (u 30 ga yaqin shaxar va qishloqlarni birlashtiradi) Chirchiq
daryosi asosida vujudga kelgan. Shu sababdan bulsa kerak, u biroz shimoli-
sharqdan janubiy-g`arbga cho`zilgan.
O`zbekiston (va Urta Osiyo) aglomeratsiyalari o`ziga hos mintaqaviy
xususiyatlarga ega. Ular asosan tog` oldi xududlarda sug`orma dexkonchilik
joylarida, elektr transporti sust rivojlangan, atrofi qishloq xo`jalik ekinlari bilan
uralgan sharoitda vujudga kelgan. Moxiyatan: bizning aglomeratsiyalar shahar
emas, balki shahar-qishloq aglomeratsiyalaridir.
Agar shahar va shaharchalar, o`zaro xududiy tutashib, qushilib ketsa, u holda
yaxlit-ulkan shahar vujudga keladiki, ularni konurbatsiya deyishadi. (London, Rur
xavzasi konurbatsiyasi va h.k.). Birok, konurbatsiya ham aglomeratsiyalarning bir
shakli, ko`rinishi bo`lsada, har qanday aglomeratsiya ham konurbatsiya emas.
Shaharlar
xududiy
birlashmasining
yana
bir
murakkab
shakli
megalopolislardir. (Ushbu tushunchani fanga Amerikalik olim Jan Gottman 50-
yillarda kiritgan). Megalopolislar aglomeratsiyalarning o`z-aro qo`shilib ketishi
natijasida vujudga keladi. Masalan, Bosvash (Boston-Vashington), Chigpits
(Chikago-Pitsburg, Tokio-Iokogama va boshka megalopolislar mavjud.
O`zimizning Farg`ona vodiysida ham aholi joylashuvining o`ziga xos shakli
vujudga kelgan, uni yirik shaharlarning bosh harfi bilan FANUX megalapolisi deb
atash
mumkin
(Fargona-Andijon-Namangan-Ush-Xujand).
Umuman
esa
megalapolis, yoki megalapolis ulkan shahar (mega-katta, yirik) ma`nosini bildiradi.
Grek arxitektori Doksiadis hatto oykumenapolis haqida ham fikr bildirgan (bu
butun Dune shaharlarining yagona tizimidir). Daryolarning qo`yi qismida
joylashgan shaharlar birikmasini biz del`tapolis deyishimiz mumkin.
