Sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov kommunal gigiena

O’zbekiston Respublikasida qattiq xo’jalik chiqindilarini yig’ish tartibi

Yil fasli	Kishi boshiga yig’iladigan axlat miqdori				Yil davomida, ^kg hisobida
	Bir sutka davomida		Bir fasl davomida
	^kg	m^1	^kg	m^3
Qish	0,6—1,0	0,0066—0,0028	219—365	0,61—1,20	355,6
Bahor	0,8—1,40	0,0025—0,0038	292—511	0,75—1,31	587,6
YOz	1,0—1,6	0,0026—0,0039	365—589	0,84—1,34	434,0
Kuz	1,4—1,8	0,0034—0,0043	511—657	1,96—1,61	406,0
O’rtacha hajmi:	0,95-1,45	0,0024—0,0036	377—529	1,03—1,30	445,8

40. 
    - j a d v a l
    

CHiqindilar miqdori

CHiqindi-axlatlar	Hisoblash birligi	Yiliga (kg da)	Yili ga (m^3 da)
Uy chiqindi-axlatlari	Kishi boshiga	200,0	0,5
Ko ’cha supurindi si: a) tosh yotqizilgan kuchada	1 m^2 maydonda	15,0	0,020
b) asfalt’ yotqizilgan	1 m^2 maydonda
ko’chada		10,0	0,012
Jamoa oshxonalaridan
chiqadigan chiqindilar	Bir porciya ovkatda	0,965	0,8
Hojatxonadan olinadigan
axlatlar	1 kishidan	600,0	0,6
Bozor chiqindi axlatlari	1 m^2 maydonda (1 sutkada)	0,3	0,3

SHuni ta’kidlash zarurki, Toshkent shaxri sharoitida yil davomida yigiladigan chikindi-axlatlar mikdori kishi boshiga 458 kg ga tug’ri kelar ekan. Ammo, respublika uchun anik norma ishlab chikilmagan. Ayniksa, keyingi 15-20 yil ichida xujalik
chiqindilarining tarkibi tubdan o’zgarib ketdi. Bu ularning xossalarini ham o’zgartirib yubordi. Ayniqsa axlatlarning zichligi juda o’zgarib ketdi. Masalan, xo’jalik axlatlari tarkibida qog’oz, karton, konsyerva bankalari, plastmassa buyumlar, oziq-ovqatlar, qadoqlab byeriladigan idishlar uchraydi. Bunday chiqindi-axlatlarning zichligi ancha kam bo’ladi.
Bu keltirilgan dalillar o’rtacha bo’lib, kanalizacisi bor bo’lgan turar joylardan suyuq chiqindilar trubalar orqali olib ketiladi.
Kommunal xo’jalik akademiyasi tomonidan axlatlarni morfologik tarkibi o’rganilgan, ular quyidagicha.

40. 
    - j a d v a l
    

Qattiq chiqindi-axlatlarning morfologik tarkibi asosiy massaga nisbatan % hisobida Axlat tarkibi	Moskvada	Sankt-Pe- tyerburg	Ryazanda	Volgogradda	Toshkentda
Qog’oz	36,4	35,8	35,3	30,0	18,9
Ovqat chiqindilari	36,8	36,6	39,6	38,7	38,4
YOg’och	2,0	2,1	2,9	2,6	4,9
Metall	3,4	3,0	2,0	2,7	3,4
Latta	5,7	6,1	7,8	3,6	3,9
Suyak	1,3	1,2	2,3	2,5	0,9
Oyna	3,7	5,1	2,1	4,8	3,7
CHarm va rezina	1,6	1,2	1,7	0,5	0,8
Tosh	0,9	0,7	0,2	2,4	8,9
Ko’mir, shlak	—	—	—	—	—
Plastmassa	0,8	0,8	—	—	—
Boshqa chiqindilar	1,1	1,4	1,5	1,2	17,1
Yirikligi 15 mm li elangan chiqindilar	6,3	5,8	4,6	11,1

Bundan ko’rinib turibdiki, chiqindi-axlatlarning asosiy qismini qog’oz va ovqat qoldiqlari tashkil qilar ekan.
CHiqindi-axlatlarning fizik va kimyoviy xossalari katta ahamiyatga
ega. Xo’jalik chiqindi-axlatlarning namligi ular tarkibidagi oziq-ovqat qoldiqlari miqdoriga bog’liq. CHunki, oziq-ovqat qoldiqlarining 70—80 %i suvdan iborat. CHiqindi-axlatlarning o’rtacha namligi 50% dan ortmaydi.
YOg’ingarchilik davrada to’plangan axlatlarning namligi 5-6% atrofida bo’ladi. SHaharlarda to’plangan axlatning 80% ini organik moddalar tashkil qiladi, ular o’simlik dunyosi uchun ozuqa sifatida ishlatilishi mumkin.
CHiqindi-axlatlarni chiqarib tashlash sistemasi. CHiqindi- axlatlarni tashishda uch holat nazarda tutiladi.

1. 
   Turar joylarni to’la-to’kis kanalizaciyalashtirish. Bunda hamma
   

suyuq chiqindilar trubalar yordamida kanalizaciyaga oqiziladi, qattiq axlatlar esa tashish sistemasi yordamida chiqariladi.

2. 
   Qisman kanalizaciyalashgan turar joylar. Bunda chnqindilarga ikkala sistema xizmat qiladi.
   

1. 
   kanalizaciyalashgan turar joylardan suyuq chiqindilar trubalar yordamida chiqariladi.
   
2. 
   qattiq va suyuq chiqindilarni olib chiqib ketish uchun olib chiqib ketish va tozalash sistemasi ishlaydi.
   

3. 
   Kanalizaciya qilinmagan turar joylar. Bunda hamma chiqindilar (suyuq, qattiq) olib chiqib ketish, tozalash sistemasi yordamida tozalanadi.
   

Suyuq chiqindilarni trubalar yordamida tozalash inshootlariga yuborish sanitariya, epidemiologiya va iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. SHuning uchun ham shaharlarni kanalizaciyalashtirish katta ahamiyatga ega.
SHuni aytish kerakki, turar joylarni to’la-to’kis obodonlashtirish chiqindilar miqdorining kamayishiga olib keladi, kanalizaciyalashmagan turar joylarda chiqindilar miqdori ko’payadi. Xonadonlarni gazlashtirish ko’mir yoqishga nisbatan chiqindilar sonini 10—30% ga kamaytiradi. Turar joylarda axlat tashlash trubalarining bo’lishi chiqindilar miqdorini 20—25% ga oshiradi. Maishiy xizmat ko’rsatish va oziq-ovqat ob’yektlariniig ko’payishi xonadonlardan chiqadigan axlatlarni kamaytiradi. CHiqindilar haftada, oyda va kuyda yig’iladi. SHuning uchun chiqindilarning o’rtacha miqdorini hisoblash maqsadida ular uchun sutkalik tengsiz yig’ilish koefficienti ishlab chiqilgan, u 1,5 ga teng. YA’ni, bir sutkada yig’ilgan chiqindilarning bir yilda yig’ilgan chiqindiga nisbati sutkalik tengsiz yig’ilish koefficienti deyiladi.