Sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov kommunal gigiena

j a d v a l

Endemik rayon va tabiiy toza tuproqlardagi mikroelementlar miqdori (E. I. Goncharuk bo’yicha) Mikroelementlar	Toza tuproq og’irligiga nisbatan % hisobida	Endemik rayonlar tuprog’i (mg/kg)
		mutloq quruq tuproq­ da	etarli emas	normal holdagi tuproqda	ortiqcha
Yod	5-10-^4	5,0	2—5	5—40	40
Marganec	8,5-10-^2	850	400	400—3000	3000
Kobal’t	8,010-^4	8,0	2—7	YU—30	30
Mis	2,0-10-^3	20,0	6-15	15--60	60
Rux	5-10-^3	50	zo-	30—70	70
Molibden	10-^4	3	1,5	1,5
Bor	1, 10-^3	10,0	3-6	6—30	30
Stronciy	3,5-10-^2	350	600	600	600—1000
Ftor	2-10-^2	200	250	250	2000

33. 
    j a d v a l Toza tuproqning tabiiy tarkibi (mutloq quruq tuproq)
    

(E. I. Goncharukdan)

Tuproq tarkibidagi moddalar	Tuproqning og’irligiga nisbatan % hisobida
0ksigen	49,13
Kremniy	26,0
Temir	4,20
Kal’ciy	3,25 2,35 2,40 1 V-/
Kaliy
Natriy	0,35 0,20
Karbon
Xlor

Masalan, yer qimirlashi vaqtida qurilgan uylar talabga uncha javob byermaydi. CHunki bu binolar shoshilinch ravishda tuproqning kapillyarligi o’rganil-may qurilganligi sababli ular-ning podvaliga suv sizib chiqqan va hasharotlar ko’payishiga sabab bo’lgan.
TUPROQNING TARKIBI VA UNING GIGIENIK AHAMIYATI
Tuproq qanday bo’lishidan qat’i nazar uning tarkibida minyeral, organik va noorganik moddalar mavjud bo’ladi. Bularda

ntashqari, tuproqda turli eritmalar, mikroorganizmlar ko’p bo’ladi.
Tuproqqa gigienik jihatdan to’g’ri baho berish uchun sanitariya vrachi uning tabiiy tarkibini yaxshi bilishi kerak.
Tuproq tarkibidagi noorganik moddalar kristalli silikat yoki kvarcdan iborat. Ular 60—80% ni tashkil qiladi. Tuproq minyeral qismining ko’prog’ini alyumosilikat tashkil qiladi. Ular dala shpati, xloritlar, shaffof minyeral va boshqalardan iborat.
Tuproq tarkibida alyumosilikatdan tashqari Mendeleev sistemasidagi barcha elementlar topilishi mumkin.
Bu mikroelementlar ichida eng ahamiyatlisi ftor, yod, marganec, temir hisoblanadi. Ularning tuproqda ko’payib yoki kamayib ketishi natijasida buqoq, karies, flyuoroz kabi kasalliklar kelib chiqishi mumkin. SHuning uchun ham tuproqqa baho byerilganda tuproqdagi elementlar miqdori ruxsat etilgan miqdor bilan solishtirib ko’riladi.
Tuproqdagi organik moddalar. Gumin va ful’fokislotalar tuproqning tabiiy organik moddalari bo’lib hisoblanadi. Bulardan tashqari, tuproqda inson va hayvonlarning hayot faoliyati davomida hosil bo’lgan organik moddalar mavjud. Ular chiqindi axlatlar, o’simliklar tarkibida bo’ladi.
Tuproq tarkibidagi gumus moddasi hosildorlikni oshirishda katta rol’ o’ynaydi. Tuproqning hamma turi tarkibida ma’lum miqdorda gumus moddasi bo’ladi. Gumus tarkibida karbon bo’ladi. Uning tuproq tarkibida

2. 
   3 hissa ortishi tuproqning ifloslanganligidan darak byeradi.
   

Tuproqning organik moddalar bilan ifloslanishi uning epidemiologik jihatdan xavfliligini ko’rsatadi.
Tuproqning namligi. Tuproq namligining gigienik ahamiyati shundaki, bunda kimyoviy moddalar, viruslar, mikroblar, gijja tu-
xumlari, bir hujayrali hayvonlar harakatga keladi. Tuproqda bo- radigan bioximik va o’z-o’zini tozalash jarayonlari faqat namlik tufayli sodir bo’ladi.
Tuproqdagi namlik mustahkam bog’langan, suyuq va bug’ holatida bo’lishi mumkin. Gigienik nuqtai nazardan suyuq holdagi suv katta ahamiyatga ega bo’ladi. Ular quyidagilar: tuproq donachalari yuzasida kondensaciyalashgan gigroskopik suv; b) tuproq zarrachalari yuzasida ushlanib qolgan parda suv; v) kapillyar suv va 4) grayaitaciov erkin suv. Bunday suvlarning tuproqdagi iflosliklarni harakatga keltirishda roli katta. Gigroskopik yoki mustahkam bog’langan suv o’simlik ildizi va baktyeriyalar tomonidan o’zlashtirila olmaydi. SHuyaing uchun ham baktyeriyalar bunday suvda yashay olmaydilar. Pardali suvni o’simlik ildizi o’ziga shima olmaydi, ammo baktyeriyalar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin.
Kapillyar va erkin gravitacion suv ham o’simlik va baktyeriyalar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin. Demak, tuproqning kimyoviy moddalar, baktyeriyalar, viruslar bilan ifloslanishida pardali, erkin va kapillyar suvlarning ahamiyati katta ekan.
Tuproq havosi. Tuproqda havoning aylanib yurishi gigienik jihatdan katta ahamiyatga ega. Atmosfera havosi tuproq havosi bilan doimo almashinib turadi. Tuproq havosining sarfi karbonat angidrid gazining paydo bo’lishi bilan boshqarilib turadi. Quyidagi jadvalda tuproq havosining miqdori byerilgan.

33. 
    j a d v a l
    

Tuproq havosiniig uning chuqurligiga qarab o’zgarishi

T
Tuproqning chuqurligi (metr hisobida)
uproq havosidagi moddalar miqdori, % da
k
Oksigen
arbonat angidri

d0,2	20,0	,8 0, ,6 0,
1	19,2	,0 d 0,
2	16,0—19,0	,0 3 ,9 2,
3	15,7—16,8	4,1—5,6
6	14,2-15,0	4,2-8,0

Jadvaldagi raqamlardan ko’rinib turibdiki, tuproqning 0,2 metr chuqurlikdagi oksigen atmosfera havosidagi oksigen miqdori bilan teng, 3 metr chuqurlikdagi tuproq havosi tarkibidagi oksigen miqdori 15,7—16,8% atrofida ekanligi aniqlangan. Demak, 3 metr chuqurlikda ham o’z-o’zini tozalash jarayoni normal o’tishi mumkin.
Axlat va hayvon chiqindilari bilan ifloslangan tuproq havosida minyeralizaciya jarayoni tufayli paydo bo’lgan karbonat angidrid,
ammiak, vodorod sul’fid va boshqa gazlar ko’p bo’ladi. Ular havo orqali odamlarga ham ta’sir etishi mumkin. SHu sababli havo tarkibini tez-tez tekshirib turish zarur.
Tuproqdagi mikroorganizmlar. Tuproqdagi mikroorganizmlarning gigienik ahamiyati juda katta. Ular tuproqqa tushgan begona organik moddalarni, chiqindi va axlatlarni zararsiz holga kelishiga yordam byeradi. Tuproqdagi patogen mikroblar soni qancha ko’p bo’lsa, uning epidemiologik tomondan xavfliligi shuncha yuqori bo’ladi. Tuproqning gigienik jihati undagi mikroorganizmlar soniga qarab aniqlanadi.
Tuproqning gigienik ahamiyati. Tuproq darhaqiqat juda katta laboratoriya. Unda doimo murakkab kimyoviy va bioximik jarayonlar sodir bo’lib turadi. Bu jarayonlar oqibatida turli organik va noorganik moddalar hosil bo’ladi. Tuproqda patogen mikroorganizmlar, viruslar, oddiy bir hujayrali hayvonlar, gajja tuxumlari va boshqalar mavjud, Tuproqning chiqindi iflos suvlar, axlatlar, chirindi va boshqalarni zararsiz holatga keltirishda ahamiyati katta. U yerning relyefiga, iqlimga, ayniqsa kichik iqlimga o’simliklar dunyosiga va boshqalarga katta ta’sir etadi. Tuproqqa pesticidlar, minyeral o’g’itlar, yuza faol moddalar, sanoat korxonalari chiqindilari, xo’jalik chiqindi suvlari va boshqalarning tashlanishi ham uning sanitariya holatini o’zgartirib yuboradi. Tuproq orqali epidemik va endemik kasalliklar tarqalishi mumkin.
Ifdoslangan tuproqda zaharli kimyoviy va biologik moddalar bo’lganligi tufayli u suvlarni, atmosfera havosini, o’simliklarni, qolavyersa kishi organizmini zaharlashi mumkin.
Bu quyidagi zanjir bo’yicha ifodalanadi:
Tuproq ^ odam
Tuproq ^ suv ^ odam
Tuproq ^ o’simlik ^ odam
Tuproq ^ havo ^ odam
Tuproq ^ suv ^ baliq ^ odam
Tuproq ^ o’simlik ^ o’simlik ^ hayvon ^ odam
SHuning uchun ham, tuproqni ifloslanishdan muhofaza qilish hammaning burchi hisoblanadi.
Tuproqni ifloslantiruvchi manbalar. Tuproqning ifloslanishiga
insonning hayot faoliyati davomida hosil bo’ladigan turli chiqindilar, xo’jalik va sanoat chiqindilari sabab bo’ladi. Ular organik va noorganik moddalarga, yuqumli kasallik tarqatuvchi manbalarga aylanib qoladi. Ifloslantiruvchi moddalar ochiq suv havzalarini, yer osti suvlarini zararlaydi. Ular qishloq xo’jalik ekinlari orqali hayvonlar va odamni zararlashi mumkin.
Xo’jalik chiqindilari anaerob sharoitda chiriy boshlaydi. Bio-ximik reakciyalar oqibatida qo’lansa hidli vodorod sul’fid, am-miak, indol, skotol, myerkaptan kabi zaharli moddalar hosil bo’ladi.
Ular atmosfera havosini ifloslantiradi. CHiriyotgan axlatda yoz kunlari pashsha ko’payadi. Ular o’z navbatida turli infekcion kasalliklar tarqalishiga yordam byeradi.
Tuproqni ifloslantiruvchi, kasallik chaqiruvchi mikrofloralarni shartli ravishda uch guruhga bo’lish mumkin.

1. 
   Odamlardan ajraladigan, boshqa shaxslarga ifloslangan tuproq yoki oziq-ovqatlar orqali o’tadigan biologik omillar.
   
2. 
   Hayvonlardan ajraladigan va tuproq orqali odamga to’g’ridan- to’g’ri o’tadigan biologik agentlar.
   
3. 
   Ba’zi patogen mog’orlar, botulizm tayoqchalari va boshqalar tuproqda yashovchi tabiiy mikroorganizmlardir.
   

Tuproq keyingi vaqtda zaharli moddalar bilan kuchli ifloslanmoqda, bular sanoat korxonalaridan chiqadigan qattiq va suyuq chiqindilardir.
Masalan, rangli metallurgiya sanoatidan rangli metall tuzlari- mashinasozlik korxonalaridan — cianidlar, byerilliy birikmalari, margimush; plastmassa ishlab chiqarish korxonasidan benzin, efir, fenol, metilakrilat; azot ishlab chiqarish zavodidan polistirol, xlorbenzol, kancyerogen smolalar; cellyuloza-qog’oz ishlab chiqarish sanoatidan fenol, metil spirti, skipidar va boshqalar ajralib chiqadi. Bularning hammasi atmosferaga ko’tarilib, mazkur joy havosini ifloslantiradi.
Hamma zaharli chiqindilarni sanab o’tish qiyin. Lekin shunga qaramay, iloji boricha havoni ifloslantiruvchi manbalar sonini kamaytirish yoki unga qarshi choralar ko’rish zarur.