Sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov kommunal gigiena

Aholi soniga qarab turar joylarni guruhlarga ajratish Guruhlar	SHaharlar	Posyolkalar
Qishloq aholi punktlari
eng yirik yirik katta o’rtacha kichik	1 mln dan yuqori 250 dan 500 minggacha 100mingdan250 mingacha 50 mingdan 100 minggacha 50 minggacha	10 mingdan yuqori 5 ming dan yuqori 10 minggacha 3 mingdan 5 ming­gacha 3 minggacha	5 mingdan yuqori 2 mingdan 5 minggacha 0,5 mingdan 1 ming­gacha 0,5 minggacha

2-j a d v a l

Mustaqil hamdo’stlik davlatlaridagi eng yirik shaharlar SHaharlar	Aholi soni (ming ki-shi hisobida)		SHaharlar	Aholi shi soni (ming kishi hisobida)
	1926 y.	1979 y.		1926 y.	1979 y.

Moskva	2020	8011	Tbilisi	294	1066
Sankt-Petyerburg	1690	4588	Odessa	421	1046
Kiev	514	2144	Omsk	162	1026

Jadvalning davomi SHaharlar	Aholi soni (ming ki-shi hisobida)		SHaharlar	Aholi shi soni (ming kishi hisobida)
	1926 y.	1979 y.		1926 y.	1979 y.
Toshkent	324	1779	CHelyabinsk	59	1031
Boku	453	1550	Doneck	174	1021
Novosibirsk	120	1312
Minsk	132	1276
Gor’kiy	229	1344
Kuybishev Xar’kov	178 417 140	1216 1444 1211
Svyerdlovsk

Aholi soni 1979 yildan 1989 yil yanvar’ oyigacha 24,3 mln. kishiga ko’paydi yoki 9% ga ortdi.
Jumladan, 1978 yilda chiqqan sanitariya normasining 60-bobida quyidagilar ta’kidlandi: yaqin kelajakda yangi-yangi ishchi posyolkalari, qishloqlar, shaharlar quriladi, obodonlashtiriladi. Bunda ularni elektrlashtirish, gazlashtirish, telefonlashtirish, kommunal transport bilan ta’minlash ko’zda tutiladi. Vodoprovod, kanalizaciya tarmoqlari quriladi. Aholi turar joylarida ularning hayotini tubdan yaxshilash maqsadida ko’kalamzorlashtirish, suv bilan ta’minlash, atmosfera havosini, suv havzalarini, tuproqni ifloslanishiga qarshi tadbirlar amalga oshiriladi. 60- bobning I—II bandida ko’rsatilgan «SHaharlar va boshqa aholi turar joylarini qurish rejalarida sanoat korxona chiqindilari, avtomobil’ chiqindilari bilan atmosfera havosini buzmaslik, chiqindi suvlar, axlatlar bilan xo’jalik suv havzalari, tuproqlarni ifloslamaslik choralarini ko’rish» ko’zda tutiladi. Turar joylarda shovqin-suronni kamaytirish, turli iqlim sharoitida aholini sanitariya va gigiena talablariga javob byeradigan yashash sharoiti bilan
ta’minlash ko’zda tutiladi.
SHahar va qishloqlarni loyihalashda va qurishda sanitariya nazorati vakillarining qatnashishi katta ahamiyatga ega. CHunki, sanitariya vrachlari har joyning iqlim sharoitini nazarda tutib, o’sha joyning o’ziga xos norma va qoidalarini ishlab chiqadilar. Sanitariya nazorati vakillari uy-joy, sanoat korxonalari, yangi shaharlar, ishchi posyolkalari va boshqalar qurilishi uchun mo’ljallangan maydonlarni tanlashda faol qatnashadilar hamda shaharlarni qurish, qayta qurish yoki kengaytirish loyiha planlarini ko’rib chiqib ularga xulosa yasaydilar.
Sanitariya nazorati xodimlariga loyiha tuzish va uy-joy qurilishida gigiena normalari va qoidalarini bajarishni nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. Qolavyersa, ularga turar joylar, rayon loyihalarining kelajakdagi planlarini ko’rib chiqish, sanoat kor­xonalari loyihasini ko’rib chiqib, ularga ajratilgan yer maydonlarini izchillik bilan o’rganish va xulosa yozish huquqi byerilgan. Qurilish loyihasi normalarini tasdiqlash faqatgana sanitariya xodimlarining ijobiy xulosasi asosidagina bajariladi

.Tumanlar loyihasini tuzishda iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish hisobga olinadi. Bunda injenyer-texnik, sanitariya va gigiena talablari, me’morlik loyihalash tadbirlari ko’zda tutiladi. Xalq xo’jalik ob’yektlarini bir-biri bilan bog’langan holatda joylashtirish, ishlab chiqarish kuchlarini oqilona taqsimlash va tabiiy boyliklardan rosmana foydalanish va ularni muhofaza qilish nazarda tutiladi. Aholining turmush va ish sharoitlarini yaxshilash, atrof muhitni muhofaza qilish va boshqa chora-tadbirlar ko’zda tutiladi.
Tumanni loyihalash tadbirlari aholining turmush sharoitini sog’lomlashtirishga qaratilgandir. Bu maqsadda sanoat korxonalarini gigiena talablariga rioya qilgan holda joylashtirish lozim bo’ladi. SHunda aholi turar joylari turli ifloslanishlardan holi bo’ladi. Aks holda sanoat korxonalarining chiqindilari havoga, suv havzalariga, tuproqqa tushib, aholining turmush sharoitiga, salomatligiga yomon ta’sir ko’rsatadi.
Tuman loyihasini maxsus loyihalash institutlari shaharlarni, ishchi posyolkalarini, qishloq aholi turar joylarini loyihalash kabilarni ishlab chiqadi.
Tuman loyihasi ham «Davlat sanitariya nazorati to’g’risidagi» nizomga asosan sanitariya organlari bilan kelishilgan holda bajariladi. Bu esa tuman territoriyasidagi aholi turmush sharoitini sog’lomlashtirish uchun mo’ljallangan kompleks tadbir va choralarning bajarilishiga imkon byeradi

.Bu tadbir choralar quyida keltiriladi:

1. 
   Tuman territoriyasining tabiiy iqlim-sharoitini, atrof muhitning holatini har tomonlama hisobga olgan holda funkcional zonalarga taqsimlash.
   
2. 
   Tuman territoriyasini suv bilan ta’minlash, meliorativ holatini yaxshilash.
   
3. 
   Sanitariya-gigiena talablariga rioya qilgan holda yangi sanoat korxonalari qurish, eskilarini qayta qurish va ularni to’g’ri joylashtirish, qishloq xo’jalik va agrosanoat komplekslarini, ayrim korxonalarni qishloq sharoitiga moslab joylashtirish.
   
4. 
   Aholi turar joylari havosi, suv havzalari, tuproqlarini turli zararli moddalardan ifloslanishining oldini olish tadbir-choralarini ishlab chiqish.
   
5. 
   Hozirgi kunda quriladigan shahar va aholi turar joylari loyihasini oldindan ishlab chiqish tadbirlarini ko’zda tutish.
   
6. 
   Ayrim qishloq va shaharlarni markazlashgan vodoprovod suvi va kanalizaciya bilan ta’minlashni tashkil qilish.
   
7. 
   Aholining qisqa muddatli yoki uzoq davom etadigan dam olishini ta’minlash maqsadida gigiena talabiga javob byeradigan yangi dam olish bazalari qurish va eskilarini qayta tiklashni ta’minlash, sanatoriy, kurort, dam olish bazalarini ko’plab qurishni tashkil qilish va sanitariya nazoratini uyushtirish.
   

Agar tuman territoriyasida iqlimi musaffo, shifobaxsh buloq va minyeral suvga boy joylar bo’lsa, albatta loyihaga davolanish uchun sanatoriy va dam olish uylari qurish planini kiritish ko’zda tutiladi.
Kurortli zonalar loyihasini tuzishda ularni sanitariya himoya qilish chegaralarini aniqlash, har bir ob’yektni to’g’ri joylashtirish, madaniy- maishiy, davolash-sog’lomlashtirish, uy-joy, ishlab chiqarish binolari, tozalash inshootlari va boshqalar ko’zda tutiladi. Ularni suv va kanalizaciya shoxobchalari bilan ta’minlash, ayniqsa, obodonlashtirishga ahamiyat byeriladi.
Tabiiy omillar bilan davolashda foydalaniladigan buloq, minyeral suvlar va balchiqlarni qurib qolishdan saqlash zarur. Bunday davolash vositasi bor mintaqalar 3 zonaga bo’linadi.

1. 
   Qat’iy tartibli zona. Bu minyeral suvlarning yer ostidan otilib chiqqan joyi, davolash uchun ishlatiladigan balchiqlar, cho’milish joylarini o’z ichiga oladi. Bunday zonalarda odamlarning yashashi, u yerga inshootlar qurish mumkin emas. U yerga faqat davolash uchun mo’ljallangan binolar qurishga ruxsat etiladi. Ular quyoshning ul’trabinafsha nuridan foydalanish uchun qurilgan ochiq yotoqxonalar, dengiz havosidan foydalanish uchun quriladigan uxlash xonalari, ayvonlar va boshqalardan iborat. Qora dengiz qirg’oqlarida bunday joylar juda ko’p.
   
2. 
   CHeklangan zona bo’lib, bu territoriyalarda sanatoriylar, dam olish uylari, kurort uchun binolar qad ko’taradi. Bu zonada istirohat bog’lari, hiyobonlar tashkil qilinadi. U yerda chiqindi suvlarning davolash uchun zarur bo’lgan buloq suvlariga, balchiqlarga aralashib ketishiga yo’l qo’yilmaydi. CHiqindi suvlar faqat kanalizaciya tarmoqlariga oqiziladi.
   
3. 
   Kuzatish zonasi. Bu buloqlar, minyeral suvlar va sog’liq uchun foydasi bo’lgan suv manbalari bor uchastkalarni o’z ichiga oladi.
   

Bunday manbalari bor territoriyada qilinadigan ishlar quyidagilardan iborat. Birinchidan, bunday suvlar o’sha joyning iqlimiga, tabiatiga va sanitariya holatiga va tabiiy boyliklariga zarar byermasligi kerak. U yerda asosiy diqqat territoriyaning sanitariya holatini saqlashga qaratiladi. Kurort zonalarida bir qancha funkcional zonalar tashkil qilinadi. Jumladan, kurort zonasi turar joy zonasi, kommunal xo’jalik ob’yektlari joylashgan zonalardan iborat. O’rmon va istirohat bog’lari ko’kalamzor zona bo’lib, himoya-mintaqa vazifasini o’taydi.
Kurort zonasi territoriyasida kattalar va bolalar uchun sanatoriy va kurortlar, idoralar, tuman ahamiyatiga ega bo’lgan madaniy-maishiy xizmat ko’rsatish tashkilotlari, istirohat bog’lari joylashadi.
Aholi turar joy zonalarida asosan kurort, sanatoriy va dam olish muassasalarida xizmat qiluvchi odamlar yashaydi.
Kommunal-xo’jalik zonasi asosan kurort zonasiga xizmat qiladigan
ob’yektlarni o’z ichiga oladi. Ularning o’zi kurort zonasi holatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Jumladan, chiqindi suvlar, axlatlarni yo’qotish yoki zararsiz holatga keltirish va zonani issiq suv bilan ta’minlash maqsadida turli yoqilg’ilar yoqiladi. Ularning yonishi oqibatida atmosfera havosi ifloslanadi. SHuning uchun bunday zonalarga alohida gigienik talab qo’yiladiki, bu zonaning holatiga va u yerda davolanayotgan, dam olayotgan bemorlar sog’lig’iga ta’sir etmasin. Bu territoriyada qurilish ishlari olib borish, engil sanoat va oziq-ovqat ishlab chiqarish korxonalarining joylashishiga ruxsat byeriladi. Bunda sanitariya-himoya chegaralari, ya’ni kurort zonasi bilan kommunal xo’jalik zonasi orasidagi masofa 500 metrni, aholi turar joylaridan uzoqligi esa 200 metrni tashkil qilishi lozim.
O’rmon-hiyobon mintaqasi o’rmon, uning tabiiy boyliklari, suv havzalarini o’z ichiga oladi. Ular ko’z qorachig’idek saqlanishi zarur. Tuman planini loyihalashtirishning gigienik ahamiyati juda katta. Sanitariya vrachinyng tuman loyihasiga ob’yektiv baho byera bilishi, ya’ni uning kamchiliklarini aniqlab, oldini olishi katta ahamiyatga ega. Bu ularning turar joylarini sog’lomlashtirishda, salomatligini saqlashda yordam byeradi. Tez fursatlar bilan rivoj lanayotgan shaharlar, posyolkalar va sanoat korxonalari uchun qo’shimcha rezyerv territoriyalar foydalanishga byeriladi. SHu maydonlar transport vositalari bilan ta’minlanadi, u yerga kommunal xo’jalik inshootlari quriladi. SHahar chetida qishloq xo’jaligining rivojlanishiga imkon yaratiladi. Ko’kalamzorlashtirish, istirohat bog’lari tashkil etish, sanitariya-himoya zonalari tashkil etish ko’zda tutiladi.
Agar shaharlar, posyolkalar va turar joylarning taraqqiyoti chegarali bo’lsa, u holda sanoat korxonalari qurishni cheklash, shahar ichidagi korxonalarni shahar tashqarisiga olib chiqib ketish zarur.
Turar joylarni qaytadan gigiena talabiga javob byeradigan qilib qurish atrof-muhitni sog’lomlashtirishga imkon byeradi. Bunda qishloq xo’jaligi taraqqiy etgan shaharlar tuprog’ini, yer osti suvlarini va ochiq suv havzalarini muhofaza qilish katta ahamiyatga ega.
SHahar va ishchi posyolkalari aholisining dam olishi, hordiq chiqarishi uchun fizkul’tura va sport ishlarini yo’lga qo’yish zarur. U yerga daraxtlar ekib ko’kalamzorlashtiriladi. Katta-katta binolar qurish, zaharli ximikatlar bilan ishlov byeriladigan qishloq xo’jalik ekinlari ekish va mol boqishga ruxsat etilmaydi. Ekologik holatni buzuvchi botqoqliklar, axlatxonalar, turli chiqindi tash-
lanadigan joylar yo’q qilinadi va ularning meliorativ holati yaxshilanadi.
Ishlab turgan sanoat korxonalarining va qishloq xo’jalik ob’-ektlarining aholi turar joylariga salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida sanitariya vrachlari quyidagi talablarni qo’yadi.

1. 
   Aholi turar joylariga yaqin qilib qurilgan sanoat korxonalarini gigienik
   

jihatdan to’g’ri loyihalashtirish.

2. 
   Atrof muhit, atmosfera, suv havzlari, tuproqning hozirgi holatini to’la- to’kis o’rganish. YAngi qurilayotgan xalq xo’jaligi ob’yektlaridan kelajakda kutiladigan o’zgarishlarni hisobga olish zarur. Bunda tashqi muhitning ifloslanishi, shovqin-suron va boshqalarning oldini olish maqsadida ko’riladigan chora-tadbirlar nazarda tutiladi.
   
3. 
   Sanoat korxonalari va qishloq xo’jalik ob’yektlari orasida sanitariya- muhofaza zonalari bo’lishini hisobga olib, rezyerv maydonlar ajratish zarur.
   
4. 
   Tuman territoriyasida joylashgan korxonalarning ichimlik suvga zarar etkazmasligini ta’minlash.
   
5. 
   CHiqindi suvlarning aholi yashaydigan territoriyadan olib chiqib ketilishi va suv havzalariga tushirishning shart-sharoitlarini ishlab chiqish va buning uchun joy tanlash.
   
6. 
   CHiqindilarni qayta ishlash to’g’risida tavsiyanomalar ishlab chiqish.
   
7. 
   Tuman aholisini kuchli shovqin-surondan himoya qilish chora tadbirlarini ishlab chiqish, ya’ni aerodromlar, motorni sinovdan o’tkazish korxonalari va boshqalarni shahar chetiga olib chiqish.
   

SHuni aytish kerakki, tuman loyihasini tuzish va aholini suv bilan ta’minlashda sanitariya xodimlarining roli katta. CHunki ular suv havzalarini muhofaza qilish masalalarini ijobiy hal qilishda katta yordam byeradi. Sanitariya xodimlari aholini suv bilan ta’minlashning faqatgina hozirgi vaqtda emas, balki kelajakda ham yo’lga qo’yish yo’l-yo’riqlarini ishlab chiqadi.
Tarqoq holda joylashgan turar joylar aholisini toza ichimlik suv bilan ta’minlash maqsadida jamoa xo’jaliklaridan tushgan mablag’ning bir qismi vodoprovod inshootlari qurishga sarflanadi. Bu ham loyihada ko’rsatiladi.
SHuningdek, loyihada chiqindi suvlardan qishloq xo’jligida foy­dalanish, ya’ni paxta, kanopni sug’orishda foydalanishga ruxsat etiladi, Bunda suv havzalaridan yuvinish, cho’milish maqsadlarida foydalanish, uning qirg’oqlarida aholining dam olishini hisobga olib suv havzalarini muhofaza qilish katta ahamiyatga ega. Bularning hammasi sanitariya vrachlari tomonidan amalga oshiriladi.
Aholi turar joylarini qayta qurish va unga bo’lgan gigienik talab. Aholi uchun turar joy tanlashda sanitariya vrachi faol qat-nashadi. U qurilishga mo’ljallangan joyni har tomonlama o’rganadi. U tuproqning sanitariya holatini aniqlash uchun maydonning turli
joylaridan namunalar olib baktyeriologik, kimyoviy va gel’mintologik holatini aniqlaydi. Tuproqning sanitariya holati gigiena talabiga javob byersa, u qurish uchun yaroqli hisoblanadi.
SHuning uchun ham qonunchilikda bu masalaga muhim ahamiyat byeriladi. Tanlangan joy maydoni loyihada ko’rsatilgan ob’yektlar uchun etarli va gigiena talabiga mos bo’lishi kerak. Eng muhimi, qurilayotgan shahar, posyolka va boshqa turar joylarni kelajakda kengaytirish mumkin bo’lsin. Unga quyidagi talablar qo’yiladi:

1. 
   Qurilish maydoni botqoqliklardan holi, suv bosmaydigan, yer osti suvlari yer yuzasida chuqurroq joylashgan, tuprog’i quruq, unumdor bo’lishi lozim.
   
2. 
   Ajratilgan joyning relyefi ma’lum nishablikda (0,5—10%) bo’lib, yog’in suvlari oqib ketadigan hamda kanalizaciya inshootlari qurish uchun imkon byeradigan bo’lsin.
   
3. 
   Aholining har taraflama ehtiyojini qondiradigan ichimlik suv bilan ta’minlashni ko’zda tutish.
   
4. 
   Qurilish maydonida qazilma boyliklari bo’lmasligiga e’tibor berish.
   
5. 
   Qurilayotgan shahar, posyolka, qishloqlarning katta va kichik yo’llar bilan bog’lash, gazlashtirish, elektrlashtirish mumkinligini hisobga olish shular jumlasidandir.