Қаратқич келишигидаги от абстракт отлардап бўлганда: Кўк юзини юлдузлар банд этди. (Ж. Абдуллахонов.) Яхиш дид щцицат йўлини тутади, ёмон дид эса сохталик, ғайри-табиий- ликка ҳомийлик қилади. Қаралмиш пайт маъносини ифода қилувчи сўзлардан бўл- гаида: Крратепа гузари дам олиш кунлари жуда гавжум бўла- ди. (С. Аҳм.) Ғира-шира ёришиб келаётган чўл тонгида бу аланга жуда ғалати бўлиб кўринарди. (С. Аҳм.)
Қаратқич келишигидаги сўзлар бир-бирига тобе ҳолда. бирин-кетин келганда, энг сўиггисидан олдингилари белгисиз бўлади: Тошкент Давлат университети филология факулъте- ти III курсининг студентлари мусобақада ғолиб чиқди- лар.
Қаратқич келишигида кел'ган сўз оп, кун, пайт, фасл номлариии ифода қилувчи сўзлардаи бўлганда: Кечцурунги ба- %ор ҳавоси кишига ором бағишлар эди. (0.)
Қаратқич тур маъносини ифода қилганда: Чўл цовунлари пишай-пишай деб турибди. (С. Аҳм.) Айницса, чўл ичкарисидаги олис совхоз касалхоналарида малакали врачлар оз. (Ҳ. Ғ.) Правление мажлиси эрталаб соат саккизга чақирилган эди. (С. Аҳм.) Ҳам ташвиш, ҳам йўл азобидан эзилган Дилдор дам олаётган бўлса керак. (Ҳ. Ғ.)
Қаратқич қаратқич билан бирикканда: Маданият риво- оюининг биринчи шарти тинчликдир. (А. Н. Толстой.)
Кўринадики, қаратқич келишигииинг белгили ёки белгисиз қўлланиши бир қанча омилларга — семантик ва стилистик та- лабга, дистант ёки контакт ҳолда қўлланишига, ифода мате- риалига ва бошқаларга боғлиқдир.
ӧдатда соп ва келишик категорияси формаларини. қарал- миш бўлиб келган сўз нутқда қаратувчи билаи боғланишда олади: Назиранинг китоби, Назиранинг китобида. Нутқда қаратувчи ва қаралмиш боғланшиида қаралмиш доимо эгалик аффикси билан қўлланади. Лекин қаралмиш сон ёки келишик категорияси формаларини олиб, қаратувчисиз қўл-
ланиши ҳам мумкпн. Қиёе қилянғ: Сизнинг мактабитт —-
мактабингиз,. Қаратқнч келншпги формасидаги сўз гапда аннк.ловчшншг бир туря — қаратувчи бўлиб келади, Бу ҳолат қаратқдч келв- шигидати сўз бошқа мустақил сўз билан грамматик муноса>- батга. кнришганда юз беради: Низвмжон ўз иши билан, ахлоқи билан купчиликнииг оғзига тушиб қолганди. (С. Аҳм.) Мощ- дил кундан-кунга инсон табиатининг накадар мураккаблигига янада чуцурроқ, тушуна бошлади. (Ж. Абдуллахонов.) Сомон- сувоқ қилинган томнинг устига ўрикнинг бир шохи эгилиб ту.г рарди. (П. Крдиров.) Қора кучларнинг шиддатли ҳамласини енгмоқ учун фақат мардлик, жасоратнинг ўзигина кифоя қил- масди. (Ж. Абдуллахонов.) 50- §. Қаратқнч келишигидаги сўз от кўмакчилар билан ҳам муносабатга киришади. Бунда қаратқич келишигидаги сўз бел- гнли ски белгисиз ҳолатда бўлиб, кўмакчи сўз билаи аналитик форма ҳосил қилади ва гапда битта синтактик вазифа бажа- ради: Дашт ўртасида бир тог чўщиси кўринди. (И. Султон.) Адир тагиёа, арщ бўйларида сертикан ёввойи окийдалар, ян- тоқлар ўсар эди. (П. Қ.) Беғубор осмонда бургут янги учишга ўрганган боласшшнг гоҳ олдига, гоҳ орцасига ўтиб учарди. (С. Аҳм.) Тушум келишиги
§. Тушум келишигидаги от гапдаги иш-ҳаракатни ўзига қабул қилган предметни англатади. Бу сўз гапда ҳамма вақт феъл билан бирикади. Тушум келишиги формаси -ни аффикси орқали ясалади: китобни, Пазирани.
Поэзияда баъзан -ии аффикси -н шаклида ишлатилади. Бу вақтда сўз эгалик аффиксиии олган бўлади:
Душман келиб боғимдан гул узолмас, Гўдакларнинг тинн ущусин. бузолмас. (У.) Ҳар фасл ўз- ишин билсин, Кишвой щшлигин қилсин. (Қ. Муҳаммадий.) Қдасснк адабиёт тилида, эски стилда ёзилган баъзи асар- ларда -ни аффикси -и шаклида ҳам учрайди:
Адл қулағи-ла эшит ҳолими. (Муқимий.) Жонли тилда* шеваларда -ни аффикси -ди, -ти шаклида ҳам қўлланади.
Тушум келишигидаги от воситасиз объектни ифодалайди. Шунинг учун ҳдм у гапда доигло'воситасиз тўлдирувчи бўлиб келади: Дежш,. бу иморатни ўша очлик йили солган экансиз-
8а? (А. К.) Аваз қора- костюм кийи'б галстук таққсш, сочи ҳўл- лаб силллщ таралган йигитни бошлаб кирди. (У. Ҳошимов.) Бригада қизлари Каримни катта йўлгача кузатиб қўйдилар. (Ҳ. Ғ.) Ёдгор ўзлари билан бирга ўқийдиган Наргизани Зойир- жон яхиш кўришини билар эди. (У. Ҳошимов.) §. Тушум келишиги формаси белгили ва белгисиз қўл- ланиши мумкин. Қелишик аффикси -ни сақланса, белгили, -ни аффикси тушириб қолдирилса, белгисиз ҳисобланади.
Тушум келишигидаги сўзиинг белгили ёки белгисиз бўли- щининг ўз қонуниятлари бор.
