Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров


Уз тил луғатлари (бир тилли луғатлар)нинг



Download 0,65 Mb.
bet51/202
Sana21.02.2022
Hajmi0,65 Mb.
#40041
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   202
Bog'liq
2 5194979698626528277


§. Уз тил луғатлари (бир тилли луғатлар)нинг сўзлиги ва ундаги сўзларга берйладйган таъриф-тавсифлар ўз тил (бир тил) материалидан бўлади. Бупдай луғатлар турли мақсадлар- да тузилади, шунга кўра уларнинг бир неча турлари бор. Асо- сийлари сифатида қуиидагиларни кўрсатиш мумкин: 1) изоҳли луғат; 2) нмло луғати (орфографик луғат); 3) орфоэпик луғат (талаффуз луғати); 4) морфем луғат; б) частотали луғат; 6) терс луғат; 7) ўзлашма сўзлар луғати; 8) фразеологик лу- ғат; 9) синонимлар луғати; 10) диалектал луғат; 11) терми- нологик луғат.

  • §. Бир тилли луғатларнинг ҳам умумий ва махсус типлари бор. Масалан: изоҳли луғат, имло луғати, орфоэпик луғатлар умумйй^луғатлар типига; синонимлар луғати, фразео- логик луғат, диалёктал луғат махсус луғатлар типига киради,

  • §. Изоҳли луғатда луғавий бирлйкларнинг (сўз ёки ибо- раларнинг) маъноси изЬҳланади. Агар луғавйй бирлик кўп маъ- ноли бўлса, ўнинг ’барча маънолари белгиланади ва ҳар бир маъноси изоҳланади.

    Умумий изоҳли луғатларда сўзларнинг маъноси (маънола- ри) изоҳланади, шунингдек, уларнинг грамматик, стилистик, фразеологик иборада қатнашиш каби белги-хусусиятлари кўр- сатилади. Луғавий бирликнинг маъноси изоҳлангач, шунга ми- сол келтирилаДи. Бу типдаги изоҳли луғат ўзбек лу^атчилиги



    ■щрихида бириачи марта 1979 йилда яратилди ва Москвада нашр эгилдн. • Намуна сифатида ундан бир луғат мақоласини келтирамиз.
    ҚАЛЛА (ф.-т.) 1. Жоннворларнинг боши (одатда чорва моллари ҳақида). Отнинг калласи. Филнинг калласи. Ҳукиз- нинг калласи. Қози калласи эзилган илондай тўлғаниб, эллик- бошига қичқирди:— Синдир ҳаммасини! Таилқарига чиқар! Ёқ, ўт қўй! М. Исмоилий, Фарғона т.о. /Сўйилган чорванинг боши (хом. ва пиширилган). Қалла куйдирмоқ. Калла тозаламощ. Кйллани пиширмоқ. Меҳмон олдига калла қўймоқ. Калла сол-
    моқ чорванинг калла-поча ва ичини пиширмоқ. □ Ҳеч бир тўй- томоша оқсоқолсиз ўтмасди. Биронтаси эчки сўйгудек бўлса, калласини энг аввал оқсоқол олдига қўймай иложи йўқ. П. Тур- сун. Уқитувчи. // Қалла гўшти. Қалла шўрва.

    1. дағл. Одам боши. V (амир) кулган сари қилтириқдай бўйнага калласи оғирлик қилиб, дам олдинга, дам орқасига оғиб кетарди. С. Анорбоев. Оқсой. {Ғофир қозига:] Бу қўланса қоринларингизни ёрса, шу қовоқ каллаларингизни кавласа, ... ишқу муҳаббатдан қилча нишон топилмаса-ю, яна сизлар ишқ- муҳаббат деб лоф-қоф урасиз. Ҳамза. Бой ила хизматчи.

    Боши кагга кишига лақаб сифатида ишлатилади: Аҳ- мад калла, Карим калла каби.

    1. с. т. кўчма Нодон, бефаҳм, фаросатсиз, ақмоқ, каллава- рам, (кўпинча номаъқул иш қили.6 қўйган бола ҳақида) «Нега китобни йиртдинг, калла?»

    2. с. т. кўчм,а Ақл, мия. Калласи бор одам кўп чскмайди. Боланинг калласи жойида. Қаллангни ишлат.

    0 Калла пишдими? с.т. уйқуга тўйдинг(из)ми? Қуйднрган калла тиржайиб турган киши ҳақида, Хом (ёки қовоқ) калла қ. цовоқ. Билмасанг, нега урди деб қўл қуясан, мажбур қилди деб гувоҳликка ўтасан, қовоқ калла?! 0. Ёқубов. Ларза. Калла ташламоқ сакраб сувга боши билаи тушмоқ, боши билан шўн- ғимоқ. Калла қилмоқ (урмоқ) боши билан урмоқ. Гапнинг пўст-калласи қ. пўст-калла. Қалла қанд қ. қанд. Қаллайи са- ҳарлаб (саҳардан) эрта тонгда, эрта саҳарлаб.

    1. §. Имло луғати сўзларнинг мавжуд имло қоидаларига биноан қандай ёзилишини (тўғри ёзилиш шаклини) қайд эта- ди. Демак, бундай луғатлар асосан практик мақсадда тузила- ди, Имло луғатлари қандай ҳажмда бўлишидан қатъи назар, умумнй луғат характсрига эга бўлади. Буцдай луғатларга ми- сод тарзида С. Иброҳимов, М. Раҳмоиовларнинг 1956 йилда нашр этилган «Имло луғати»ни, мактаб ўқувчилари учун мўл- жаллаб тузилган ва «Ўқитувчи» нашриёти томонндан 1964 йил- да иадар этилган «Имло луғати»ни, С. Ибро^имов, Э, Бегматов ва А. Аҳмедовларнинг «Фан» нашриёти томонидан 1976 йилда нашр этидган «Узбек тилининг имло луғати»ни кўрсатиш мумкин.

    2. §, Орфоэлик луғатда сўзларнивг эдабий талаффузи қайд этилади. Бундай луғат биринчи марта тчш ҳажмда М, Соди-



    қова ва У. Усмонова томонидан тузилиб, «Узбек тилининг орфо* эпик луғати» номи билан 1977 йилда «Уқитувчи» нашриёти томо- нидан босиб чиқарилди. Луғатдан намуна келтирамиз:
    таноб (таноп, -бъ, -нъ, -ка, -тан)

    Download 0,65 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   202




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling

    kiriting | ro'yxatdan o'tish
        Bosh sahifa
    юртда тантана
    Боғда битган
    Бугун юртда
    Эшитганлар жилманглар
    Эшитмадим деманглар
    битган бодомлар
    Yangiariq tumani
    qitish marakazi
    Raqamli texnologiyalar
    ilishida muhokamadan
    tasdiqqa tavsiya
    tavsiya etilgan
    iqtisodiyot kafedrasi
    steiermarkischen landesregierung
    asarlaringizni yuboring
    o'zingizning asarlaringizni
    Iltimos faqat
    faqat o'zingizning
    steierm rkischen
    landesregierung fachabteilung
    rkischen landesregierung
    hamshira loyihasi
    loyihasi mavsum
    faolyatining oqibatlari
    asosiy adabiyotlar
    fakulteti ahborot
    ahborot havfsizligi
    havfsizligi kafedrasi
    fanidan bo’yicha
    fakulteti iqtisodiyot
    boshqaruv fakulteti
    chiqarishda boshqaruv
    ishlab chiqarishda
    iqtisodiyot fakultet
    multiservis tarmoqlari
    fanidan asosiy
    Uzbek fanidan
    mavzulari potok
    asosidagi multiservis
    'aliyyil a'ziym
    billahil 'aliyyil
    illaa billahil
    quvvata illaa
    falah' deganida
    Kompyuter savodxonligi
    bo’yicha mustaqil
    'alal falah'
    Hayya 'alal
    'alas soloh
    Hayya 'alas
    mavsum boyicha


    yuklab olish