|
§. Уз тил луғатлари (бир тилли луғатлар)нинг сўзлиги ва ундаги сўзларга берйладйган таъриф-тавсифлар ўз тил (бир тил) материалидан бўлади. Бупдай луғатлар турли мақсадлар- да тузилади, шунга кўра уларнинг бир неча турлари бор. Асо- сийлари сифатида қуиидагиларни кўрсатиш мумкин: 1) изоҳли луғат; 2) нмло луғати (орфографик луғат); 3) орфоэпик луғат (талаффуз луғати); 4) морфем луғат; б) частотали луғат; 6) терс луғат; 7) ўзлашма сўзлар луғати; 8) фразеологик лу- ғат; 9) синонимлар луғати; 10) диалектал луғат; 11) терми- нологик луғат.
§. Бир тилли луғатларнинг ҳам умумий ва махсус типлари бор. Масалан: изоҳли луғат, имло луғати, орфоэпик луғатлар умумйй^луғатлар типига; синонимлар луғати, фразео- логик луғат, диалёктал луғат махсус луғатлар типига киради,
§. Изоҳли луғатда луғавий бирлйкларнинг (сўз ёки ибо- раларнинг) маъноси изЬҳланади. Агар луғавйй бирлик кўп маъ- ноли бўлса, ўнинг ’барча маънолари белгиланади ва ҳар бир маъноси изоҳланади.
Умумий изоҳли луғатларда сўзларнинг маъноси (маънола- ри) изоҳланади, шунингдек, уларнинг грамматик, стилистик, фразеологик иборада қатнашиш каби белги-хусусиятлари кўр- сатилади. Луғавий бирликнинг маъноси изоҳлангач, шунга ми- сол келтирилаДи. Бу типдаги изоҳли луғат ўзбек лу^атчилиги
■щрихида бириачи марта 1979 йилда яратилди ва Москвада нашр эгилдн. • Намуна сифатида ундан бир луғат мақоласини келтирамиз.
ҚАЛЛА (ф.-т.) 1. Жоннворларнинг боши (одатда чорва моллари ҳақида). Отнинг калласи. Филнинг калласи. Ҳукиз- нинг калласи. Қози калласи эзилган илондай тўлғаниб, эллик- бошига қичқирди:— Синдир ҳаммасини! Таилқарига чиқар! Ёқ, ўт қўй! М. Исмоилий, Фарғона т.о. /Сўйилган чорванинг боши (хом. ва пиширилган). Қалла куйдирмоқ. Калла тозаламощ. Кйллани пиширмоқ. Меҳмон олдига калла қўймоқ. Калла сол- моқ чорванинг калла-поча ва ичини пиширмоқ. □ Ҳеч бир тўй- томоша оқсоқолсиз ўтмасди. Биронтаси эчки сўйгудек бўлса, калласини энг аввал оқсоқол олдига қўймай иложи йўқ. П. Тур- сун. Уқитувчи. // Қалла гўшти. Қалла шўрва.
дағл. Одам боши. V (амир) кулган сари қилтириқдай бўйнага калласи оғирлик қилиб, дам олдинга, дам орқасига оғиб кетарди. С. Анорбоев. Оқсой. {Ғофир қозига:] Бу қўланса қоринларингизни ёрса, шу қовоқ каллаларингизни кавласа, ... ишқу муҳаббатдан қилча нишон топилмаса-ю, яна сизлар ишқ- муҳаббат деб лоф-қоф урасиз. Ҳамза. Бой ила хизматчи.
Боши кагга кишига лақаб сифатида ишлатилади: Аҳ- мад калла, Карим калла каби.
с. т. кўчма Нодон, бефаҳм, фаросатсиз, ақмоқ, каллава- рам, (кўпинча номаъқул иш қили.6 қўйган бола ҳақида) «Нега китобни йиртдинг, калла?»
с. т. кўчм,а Ақл, мия. Калласи бор одам кўп чскмайди. Боланинг калласи жойида. Қаллангни ишлат.
0 Калла пишдими? с.т. уйқуга тўйдинг(из)ми? Қуйднрган калла тиржайиб турган киши ҳақида, Хом (ёки қовоқ) калла қ. цовоқ. Билмасанг, нега урди деб қўл қуясан, мажбур қилди деб гувоҳликка ўтасан, қовоқ калла?! 0. Ёқубов. Ларза. Калла ташламоқ сакраб сувга боши билаи тушмоқ, боши билан шўн- ғимоқ. Калла қилмоқ (урмоқ) боши билан урмоқ. Гапнинг пўст-калласи қ. пўст-калла. Қалла қанд қ. қанд. Қаллайи са- ҳарлаб (саҳардан) эрта тонгда, эрта саҳарлаб.
§. Имло луғати сўзларнинг мавжуд имло қоидаларига биноан қандай ёзилишини (тўғри ёзилиш шаклини) қайд эта- ди. Демак, бундай луғатлар асосан практик мақсадда тузила- ди, Имло луғатлари қандай ҳажмда бўлишидан қатъи назар, умумнй луғат характсрига эга бўлади. Буцдай луғатларга ми- сод тарзида С. Иброҳимов, М. Раҳмоиовларнинг 1956 йилда нашр этилган «Имло луғати»ни, мактаб ўқувчилари учун мўл- жаллаб тузилган ва «Ўқитувчи» нашриёти томонндан 1964 йил- да иадар этилган «Имло луғати»ни, С. Ибро^имов, Э, Бегматов ва А. Аҳмедовларнинг «Фан» нашриёти томонидан 1976 йилда нашр этидган «Узбек тилининг имло луғати»ни кўрсатиш мумкин.
§, Орфоэлик луғатда сўзларнивг эдабий талаффузи қайд этилади. Бундай луғат биринчи марта тчш ҳажмда М, Соди-
қова ва У. Усмонова томонидан тузилиб, «Узбек тилининг орфо* эпик луғати» номи билан 1977 йилда «Уқитувчи» нашриёти томо- нидан босиб чиқарилди. Луғатдан намуна келтирамиз:
таноб (таноп, -бъ, -нъ, -ка, -тан)
Do'stlaringiz bilan baham: |
