Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

Қаттиқ сўзи ҳам аслида худди юмшоқ сўзи типида ясалган. Буни юмшоқ сўзи билдирган маънонинг юмшаш ҳаракати билан боғлиқлиги-, қаттиқ сўзи билдирган маънонинг қотиш ҳаракати билан боғлиқлигидан ва иккаласида бир аффикснинг мавжуд- лигидан сезиб олиш мумкин. Лекин юз берган фонетик ўзгариш қаттиқ сўзининг қот феъли билан боғланишини жуда хиралаш-



тнриб, сезйлмас даражага келтирйб қўйган. Шушшг учун бў сўз'ни қисмларга ажратиб бўлмайди.
Силлиқ сўзи ҳам шу типда ясалган. Лекин я.самалилик бу сўзда деярли сезилмайди. Чунки ҳозирги ўзбеК тиЛида «сатҳи- ни равон қилиш» маъиосидаги сили (ёки «сил») феъли йўқ.
Демак, ҳозирги сўз ясалиши иуқтаи иазаридан юмшоқ, илиқ, ўсиқ кабилар ясама сўз. Лекин суюқ, силлиқ, қуюқ сўзлари ясама сўз эмас.
Баъзи сўзларда аффиксал қисМ' борлиги сезилиб туради, ҳатто уни бошқа аффикс билан алмаштириш ҳам мумкин. Бу ҳол мазкур сўзнинг аслида ясама бўлганини жуда аииқ кўрса- тади: тирик, тирил. Лекин буларда ҳам мустақил маъноли қисм (ясовчи асос) бўлмаганидан уларии ясама сўз ҳисоблаб бўл- майди.
Хуллас, у ёки бу сўзнинг таркибида сўз ясовчи аффикс бўл- са, ҳатто бу аффикс бир неча бўзлар таркибида учраса ҳам, леқин сўз таркибида мустақил маънолн крмпон^нт (ясовчи асос) қатиашмаса, бундай сўзларии 'ясама сўз деб бўлмайди. Уларнинг ясамалиги ё тариҳий нўқтаи назардан ёки бошқа тил нуқтаи назаридан бўлади. Масалан, ғовла, эмакла,- ўдағай- ла, тарашла сўзларидаги -ла аффиКсинйнг феъл ясовчи аффикс- лиги аниқ. Демак, бу сўзлар тарихан ясама, феъл. Машинист, эгоист, коммунист; маиший, моддий, сиёсий сўзларидаги -ист, -ий ҳам сўз ясовчи аффикс. Декин буларда ҳам мустақил маъ- ноли компонент (ясовчи асос) йўқ, шунинг учун ясовчи қисм- ларга бўлинмайди. Демак, ясама сўз эмас. Буларнинг ясама сўз экани қайси тилдан ўзлашган бўлса, ўша тил нуқтаи наза- ридангина бўлиши мумкии.
Бирор сўз таркибида мустақил маъноли қисм бўлса ҳам, ле- кии упдан қолгаи қисмнинг маъно ва вазифаси шу сўз доира- сида уқилмаслиги (билинмаслиги) мумкин: кўчманчи, тиқма- чоқ, бўғиз, белдамча, зарурат, пўстлоқ, қулоқчин, қолдиқ, бос- қич, шахсият, шодиёна, қўналға, бирор (бирон) ва б. Буларда ҳам мустақил маъиоли компонент борлиги сезилиб турса-да, лекин ундан қолган қисмнинг сўз ясовчи экани сезилмайди, шу- нинг учун бундай сўзлар ҳам ҳозирги сўз ясалиши нуқтаи наза- ридан ясама сўз ҳисобланмайди, ясовчи компоиентларга бўлин- майди.
Баъзи сўзлар таркибида мустақил маъноли қисм ва ясовчи аффикс борлиги сезилса-да, бу сўзнинг маъносини унинг қисм- лари маъноси билан асослаб, изоҳлаб бўлмайди: безор, оқлиқ, шолча, қишлоқ кабилар. Бундай сўзларни ҳам ҳозирги сўз яса- лиши нуқтаи назаридан ясама сўз деб бўлмайди.
Демак, маълум бир сўзнинг таркибида мустақил маъноли кисм ёки ясовчи аффикснинг, ёки ҳар иккисинииг борлиги сези- либ турса-да, лекин бу сўзнинг маъносини ажралиши мумкин- дек кўринган қисмлари маъиоси билан асослаб бўлмаса, буп- дай сўз ҳозирги сўз ясалишига кирмайди. Бундай сўзлар ясов-



чи қнсмларга •бўлпн'мпкдп (буларда ясовчи асос + ясовчи аф- фикс ёки ясовчи асос + ясовчи асос ҳолати бўлмайди), уларда ■соддалашп'ш юз берган.
Соддалаишш зкуда оддий ва жуда мураккаб кўринишда бў- лади. Масалан, бошлиқ сўзида бош ва -лиқ қисмлари мав- жуд, лекип хозирги сўз ясалшпи пуқтаи назаридан унинт ясов- «и асос ва ,ясовчи .аффикс каби қисмларга ажратиб бўлмайди- ган ҳолга келганлигининг ўзи соддалашишдир. Қизгин сўзида сӧддалашяш жуда мураккаб «ўривишта эга, Ҳозирги ўзбек ти- дицаги қизи, чири, ачи, сови, иси, чучи каби сўзларнииг охири- даги и злементинияг аслида ясовчп аффикс бўлгаии сезилиб турнбди. Лекип ҳозиргп ўзбек тилида шу сўзлар бил- дирган маъпо ’билан богланадиган қиз, чир, ач, сов, ис, чуч сўз- лари йўқ. Шунинг учун қизи, чири, ачи, сови, иси, чучи сўзлари ҳознргп ўзбек тили нуқтпи назаридан туб сўз ҳйсоблаиади. Бу •фёълларга -к (-қ, -ғ) аффиксининг қўшилишидан (темирни қи- зиғида ур), чирик, аччиқ, совуқ, иссиқ, чучук каби сўзлар (си- фатлар) ясалган. Қизғин, чиркин сўзларининг чирик, қизиқ '•(«қпзпгап, иссиқ» маъносида) негизларига -ин аффикси қўши- лишидап ясалганинп ҳам сезиш қийин эмас. Лекин ҳозирги ўз- бек тплн нуқтаи назаридап бу сўзлар қизиқ + ин, чирик + ин каби қисмла_:рга ажралмайди. Бу типда ясалган сўзлардаги -к (-ғ) ва -ин аффикслари бирикпб бпр аффикс ҳолпга келган. Қиёсланг: ҳорғин, ■сўлғин каби. Лекин қизғин, чиркин сўзлари г.из-\-ғин, чир+шн каби қнсмларга бўлиимайди. (Бу сўзларни чири+кин, қизи + ғин тарзида ясалади, ўзакка ясовчи аффикс қў.шилганда и тушади, дсб асослашга уриниш ҳам тўғри бўл- майди.) Кўринадики, аслида бир неча морфемадан ташкил топ- г'ан чиркин, қизғин сўзлари соддалашиш натижасида ҳозирги ўзбек тилида туб сўз ҳолига келган.
Хуллас, ҳозпрги сўз ясалншида икки ясовчи компонентнинг қатнашузн, булардап эса камида биттаси мустақил маъноли бў- иши шарт. Ясама сўзнинг (ясалманинг) маъносн ана шу ясов- ад компонептларнпнг маъно муиосабатига асосланган бўлади: тер+им; тер — ясовчи асос, -им — ясовчи аффикс; белбоғ + ли: бел-бог — ясовчи асос, -ли ясовчи аффикс ва б.

СУЗ ЯСАШ УСУЛЛАРИ

6. 
   §. Сўз ясалнши қандай усул билан бўлса ҳам, янги сўз ҳо- сил қ-илпш эканиин кўрдик. Узбек тилида сўз ясалишининг бир неча усулн бор: 1) семантик усул; 2) фонетик усул; ■3) с и н т а к т и к-л ексик у с у л; 4) аффиксация у с у- Л н; 5) ком позпция усули,
   
7. 
   §. Сеиантик усул билан сўз ясалпшпда тилда бор бўлган сўз (сўз формасп)нинг маъноси ўзгариши натижасида янги сўз Ҳ0сил бўлади: кун (сутканинг ёруғ қисми)—кун (қуёш, плане­
   

та), бошда (ўрин келкшигидаги отдан юзага келгап равиш), кечаси (эгалик формасидаги отдан юзага. келгаи равиш) ва б.

8. 
   §. Х'збек тилнда фонетик. ўзгаршс (товуш ўзгариши) на- тижасида ҳосил бўлган сўзлар ҳам анчагина: кўр. — кўз, бўр — бўз каби. Бундай йўл билан сўз ҳосил бўлнши фонетик усул би- лан сўз ясалиши дейилади.
   
9. 
   §. Синтактик-л;ексик усул билан сўз; ясалиши деганда с|а бирикмасининг сўзга айланиши тушуцнладн. Вақтлар ўтнши билан маълум типдаги сўз бпрккмалари бир сўзга айланиши мумкин. Бунда сўз бирикмаси бир маъяча —лек.сш млъно. ифо:- далайдиган бўлиб қоладн, бнрикма компонентлари: ўртасидагп синтактик алоқа йўқолади. Натижада аслида сўз, бирикмаси. бўлгаи бирлик қўшма сўзга айланади, Масалан, токқайли, қаш.- қаргул, мингбоши, жўхорипоя, енгилта.биат,. калтифиҳм кабн қўшма сўзлар худди шундай йўл. билан ҳ.осил бўлган.
   
10. 
    §. Сўзга аффикс қўшиш билан янги сўз ҳосил. қилиш аффикеация: усули билан сўз. ясалиши дейилади;: ишт,. бетончи, спортчи, пахтакор, очщ, впиқ,. ишла, зговла, ўйла каби.
    
11. 
    §.. Узбек тилида. аффикс қўшиб сўз ясашдая ташқари, бпрдан ортпқ ўзакнн (мустақид маъноли морфеманп) қўшнш орқали: ҳам, янги еўз. ясалади. Сўа яеашкшг бу уеуди: к.0млоз'И.г- ция усуди деййдади. Комношция усул® бил.ан. қў:шм.а сўзлар, ясадади: туяқуш,, ойболта, атиргул, ҳаво ран.г, сотиӧ олмоқ, олиб келмоқ, ҳеч. қачон, ҳар вақт каби.
    

Де.м;ак,. қўшма сўзлар мкк» усул: синтактик-лексик ва- козиция усули билан юзага келади.
Семантик, фонетик ва сннтактик-лексик усуллар билан сўз ясалиши тарихнй ясалиш (диахрон. ясалиш) ҳиеобданади. Ҳо- зирги сўз ясалишига кейинги иккп уеул — аффиксация ва ко.м- позиция усулларн киради, шу пккн усул ҳозпргц сўз- ясалиши- нинг ўрганиш объекти бўла олади.

8. 
   §. Ҳозирги ўзбек тилида еўз яеалншнникг эшг акт»в усу- ли аффиксация усулидир. Сўз ясовчи аффн.кслар бир қатор ху- сусуятларга эга.
   

Баъзи аффикслар бнр хид маънодаги, баъзилари эса турли маъподагп сўзлар яеайди. Масалан, -соэ. аффнксн бн-р, хпл м-жьр нодаги' от ясаса (асбобс.оз, соатсоз каби), -чи аффикси: бпр пела хил маънодаги отлар ясайди (тракторчи, спортчи, тфтчи; ®ш- ноятчи, туҳматчи; стахановчи, лснинчи ва б.).
Баъзи аффпкслар би.р туркумга онд сўз яса-са, айрнм аффикслар, ҳар хил туркумга оид сўз ясайди. Қиёсланг: арива- каш (от)—пасткаш (сифат); бедаво (сифат)—бет.иним (р-а- виш).
Сўз ясовчи аффикслар ўзбек тилнда асосан суффнкс харак- терида бўлиб, б.ошқа тиллардаи ўзлашган сўзларда ўша тиллар- дан ўтган, ўзак олдига: қўшилувчн аффпкслар ҳам. уч'райди: бо- гараз, нохуш, нотин% антидемокр.атия каби.



Ўзга тилдан ўтган маълум сўзлар таркибида қўлланувчи аффиксларнй ўзбек тили нуқт'аи назаридан сўз ясовчи аффикс ёки бундай аффикс эмаслигини баҳолашда икки ҳолатни ҳисоб- га олиш керак. Агар бундай аффикс ўзга тилдан ўтган сўзда- гина учраб, ўзбек тилида янги сўз ясаш учун хизмат қилмаса, бундай аффнкс сўз ясовчи аффикс ҳисобланмайдн ва у қўшил- ган сўз ўзбек тили иуқтаи назаридан ясама сўз дейилмайди. Масалан, -ист аффиксн коммунист, идеалист каби бошқа тил- дан ўзлашгап саноқли сўзлардагииа учрайдн, ўзбек тплнда ян- ги сўз ясаш учун қўлланмайди. Демак, бу сўзлар ҳам ясама сўз эмас. Худди шу асосга кўра (гарчи ўзбек тилида қонун, башар, аксар, айни, мажбур каби мустақил сўзлар бўлса-да) цонуният, башарыят, аксарият, айният, мажбурият сўзлари ҳам ясама сўз ҳисобланмайди. -вий аффнкси эса оилавий, мафкуравий ка- би сўзлардан ташқари техникавий, физикавий каби сўзлар ясаш учун ҳам хизмат қилади. Шунинг учун бу аффпкс ўзбек тили нуқтаи назаридан ҳам сўз ясовчи аффиксга киради.
Сўз ясовчи аффикслар содда ёки қўшма бўлади. Содда аффикс биргина аффиксдан иборат бўлади: -чи (ишчи), -им (бўлим), -ла (шила), -чан (ишчан) каби. Қўшма аффикс- лар икки ёки ундан ортиқ аффикснинг ўзаро бирикиб, бир аф- фикс ҳолига келишидан ҳосил бўлади. -чилик (деҳқончилик), ■арли (қизиқарли), -гарчилик (ёгингарчилик, намгарчилик) каби.

8. 
   §. Аффиксларнннг сўз ясаш даражаси бир хил эмас. Баъ- зи аффикслар жуда кўп мнқдорда, баъзилари эса жуда кам миқдорда янги сўз ясайди. Шунингдек, айрим аффпкслар ҳо- зирги кунда кўплаб янги сўзлар ясашда актив қўлланса, айрим- ларининг эса сўз ясаш функцияси жуда чекланган бўлади. Ана шу фарқли хусусиятларига кўра сўз ясовчи аффикслар уч турга бўлинади: 1) унумли (ёки маҳсулдор) аффикслар,
   

2. 
   к а м унум (к а м маҳсул) а ф ф и к с л а р, 3) у н у м- с и з а ф ф п к с. л а р.
   

У н у м л и а ф ф и к с л а р жуда кўп миқдорда янги сўзлар ясайди, шушшгдек, ҳознрги ўзбек тилида янги сўзлар яратиш- да ҳам актив иштирок этади. От ясовчи -чи, сифат ясовчи -ли, феъл ясовчи -ла аффикслари ана шундай аффикслардан ҳисоб- ланадп. Улар ҳатто совет-иитериадионал сўзлардан от, сифат, феъл ясашда кенг қўлланади: комбайнчи, бетончи, хлорли, кис- лотали, бетонламоқ, асфальтламоқ каби.
К а м у н у м а ф ф и к с л а р унчалик кўп бўлмаган миқдор- да сўзлар ясайди, шуниигдек, ҳозирги вақтда янги сўз яратиш- да ҳам кам иштирок этади. Масалан, от ясовчи -дош (мусоба- қадош, суҳбатдош, курсдош) аффикси, сифат ясовчи -ма (қо- вурма, чийратма, терма) аффикси.
У н у м с и з а ф ф и к с л а р жуда кам миқдорда янги сўз ясалишида қатнашади, улар ёрдамида ҳозирги кунда янги сўз яратилмайди. Масалан, от ясовчи -гар (савдогар, заргар), -каш (аравакаш), сифат ясовчи -ағон (чопағон, цопағон), -мон (би-