Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

ёқмас. Мақол. Айтилган сўз — отилган ўц. Мақол. Фикри рав- шаннинг сўзи равшан. Мақӧл. □ Ҳамма гуриллаб унинг сўзини тасдщлади. А. Қаҳҳор, Қўшчинор. Ким сизга отанг темирчи деяпти. Ахир сўзингизнинг сираси шунга келди-да. А. Қодирий, Утган кунлар.

2. 
   Нутқ, ваъз.-, айтиладиган маълумот. Табрик сўзлари. Де- легатларнинг сўзлари. Нотиқнинг сўзларини радио орқали эшиттирмоқ. □ Бу ҳақда доклад учун сўз ўртоқ Тўқсоновга!
   

П. Турсун. Уқитувчи. Бек ҳеч қачон ҳеч кимнинг фикрига қў- ишлмайди, ҳамиша ўз фикрида қолади, ҳар бир нотиқдан кейин албатта сўз сўраб қўлини кўтаради. А. Қаҳҳор. Бек. Сафаров сўзга чиқди. Яна ҳамма унинг сўзига жим туриб қулоқ осди,
А. Қаҳҳор. Қўшчин.ор.

2. 
   Угит, панд-насиҳат, таълим-тарбия, илтимос ёки буйруқ мазмунидаги гап. Онанинг сўзини қулоққа олмоқ. Катталар- нинг сўзига кирмоқ. Бировнинг сўзини икки қилмаслик. Дўст сўзини ташлама, ташлаб бошинг қашлама. Мақол. □ Кремлда нур сочар ҳаётимиз юлдузи. Бизни ғайратга солган Улуғ пар- тия сўзи. «Қўшиқлар». Кумушнинг қарши тушмаги тўғрисида, албатта уларнинг шубҳалари йўқ эди. Шунинг билан бирга ота- онанинг сўзини ерда қолдиради, деб ҳам ўйламас здилар,
   

А. Қодирий. Утган кунлар.

2. 
   Ваъда, лафз; азм-қарор. Эрнинг сўзи битта. Мақол. Йигит сўзи бир бўлур. Мақол. Йигит сўзидан, арслон иэидан қайт- мас. Мақол. Турсанг сўзингда — ҳурмат юзингда. Мақол. □ Аммо сиз шунга ишонингки_г станциядаги сўзим — сўз. И. Ра- ҳим. Чин муҳаббат. Сўз бермоқ 1) сўзлаш учун навбат, рух- сат бермоқ (мас., мажлисда). Тўйда сўз бер бахшига,- харидор бўл яхшига. Мақол. □ Алимқул одамларга қаради.— Менга сўз беринг, деб Ойимхон ўрнидан турди-да, хўмрайган Тожи- войга тикилди. П. Турсун. Уқитувчи; 2) ваъда бермоқ. Мен қурултой минбаридан туриб халойиққа сўз берганман, бу йил ҳар гектар ердан 100 центнердан пахта бераман ёеганман. Ой- дин. Келин ўғил туғибди. Сўз олмоқ. 1) сўзлаш учун иавбат, рухсат олмоқ; 2) ваъда олмоқ.
   

0 Сўз боши, кириш, муқаддима. Сўз ўйиии. Бир сўзнинғ турли' маъноларидан ёки турли маънодаги шаклдош сўзлардан фойдаланиб тузилган, турлича тушунилиши мумкин бўлган ибора. Уй эгаси дастурхон ёзар экан,_: Умридан шунча бўлган- дан кейин, худо хоҳласа, умри узоқ бўлади, деб сўз ўйини қил- ди. А. Қаҳҳор. Хотинлар. Орадан сўз ўтди (ёки чиқди). Ке- лишмовчилнк рўй берди, низо чиқди. Мир ҳазратлари билан орангиздан бирон сўз ўтган деб гумон қилурман. Ойбек. На- воий. Юсуфбек ҳожи, кундош ораси бузилиб, ўртадан сўз чиқ- қанини гоҳ эшитса, иккала келинини ўз олдигш чақиртириб, уларни қатор ўтқазар эди. А. Қодирий. Утган йунлар. _: ■ ■
Қўриниб Турибдики, энциклопедик лугатда сўзга ҳодиса еи- . фатида таъриф берилади. Лингвистик луғатда эса еўзнинғ маъ-



нолари, 'ришг грамматик, стилистик ва б. хуеуеиатлари ёри- тилади, шу суз йщтиршида ҳосил бўлган фразеолагик бнрлик- лар ҳам маьнвся ва б. хуеусиятяари жиҳатдан изоҳланади. Қу- йида лннгаистик (филологик) луғатлар ҳақида гапирилади.
Лингвистик луғатлар турли мақсадларда тузилади ва унинг турлари ҳам кўп.
УМУММЙ ВА МАХСУС ЛУҒАТЛАР

4. 
   §. Сўзлигинииг бирор соҳага оид лексика билан, адабий тил лексикашнинг маълум қатлами билан чегараланганлиги ёки чегараланмаганлигига кўра луғатлар дастлаб икки асосий типга бўлинади: 1) умумяй луғатлар; 2) махсус
   

луғатлар.

5. 
   §. Умумкй луғатлар сўзлигида адабий тилнинг барча со- ҳага, барча қатламга оид лексикаси акс этади. Шунинг учун бундай луғат иомлари бирон жиҳатдан чегараланишни акс эттирмайди ва кузатилган мақсадга кўра номланаверади. Ма- салан: «Русча-ўзбекча лугат», «Узбек тилининг изоҳли луғати», «Имло лутти» каби.
   
6. 
   §. Махсус луғатларнинг сўзлиги бирор еоҳата ски маъ- лум бир қатламга оид сўзлар билан чегараланган бўлади. Бун- дай луғат номлари бир соҳа билан чегараланганлйкни акс эт- тиради. Масалан: «Терминологш луғат», «Мателштшса термии- лари лугати», «Синонимлар луғати», «Фразеологик лугат», «Диалеитологт луғат» ва ҳ.
   

ТАРЖИМА ЛУҒАТЛАР ВА УЗ ТИЛ ЛУҒАТЛАРИ

7. 
   §. Тўнлаб тартибга солинган луғавий бирликлар (мате- риал)нинг ва уларга берилган таъриф-тавсифнинг айнан бир тилдан ёки бошқа-бошқа тиллардан бўлишига кўра луғатлар иккига бўлинадп: 1) таржима л у ғ ат л а р и; 2) ўз тил луғатлари ёки бир тилли луғатлар.
   
8. 
   §. Таржима луғатларида бир тилнинг (таржима қилина- ётган тилнинг) луғавий бирлигига бошқа тилнинг маъно жи- ҳатдан тўғри келадиган эквиваленти берилади, ўзга тилнинг луғавий бирлиги таржима этилади, тавсифланади. Русча-ўзбек- ча луғатдан н а м у н а:
   

ВКУСНО . мазаяи, яирйн.
НАДУТЬ, луфлаб шнширмоқ, дам бермоқ...
Таржима луғатларига намуна сифатида қуйидаги луғатлар- ни кўрсатиш мумкин: В. В. Решетов; «Узбекско-русский сло- варь» (Тӧшкент, 1957)- Я, Р. Беньямииов, Т. 3. Мирсоатов: «Немисча-ўзбекча луғат» (Тошкент, 1964); Ж- Б. Бўроиов, X. Р. Раҳмшбердаед, X... С. барнохўжаева, К. А. Аяисямов: .«Шнетшта-ўзбеета луғат» (Тошкент, 1968) ; Т. Аляқуш®,, .Д. ;Бо- аорова: «Франнузча-ўзбекча лугат» (Тошкект, 1973) «а б.

9. 
   §. Таржима луғатлари икки тилли ёки кўп тилли бўлиши мумкин. Кўп тилли луғатларда бир тилнинг луғавий бирлиги икки ва уидан ортиқ тилга таржима қилиб берилади. Бундай луғатлар жуда кам. Таржима луғатларининг асосий қисмини икки тилли луғатлар ташкил этади.
   

Таржима луғатлари ўзга тил луғат бойлигини ўрганиш, ўз- лаштиришда ёрдам берувчи қўлланма, манба сифатида яра- тилади. Таржима луғатларининг икки типи бор: 1) ўзга тил- дан ўз тилга таржима луғатлари: «Русча-ўзбекча луғат», «Инг- лизча-ўзбекча луғат» каби; 2) ўз тилдап ўзга тилга таржима луғатлари: «Узбекча-русча луғат», «Узбекча-французча луғат» каби.
Узбек лексикографияси тарихида таржима луғатлари, ай- ниқса русча-ўзбеқча луғатлар яратиш асосий ўринни эгаллай- ди. Бу табиий бир ҳол, албатта. Чунки ҳозирги ижтимоий ва, маданий ҳаётнинг ўзи шундай луғатларнинг доимо яратилиб туришини тақозо этмоқда. Бу соҳада эркшилган энг катта ютуқ сифатида беш томли «Русча-ўзбекча луғат»ни (Тошкёнт, 1950—• 1955), бир томли «Русча-ўзбекча луғат»ни (Москва, 1954), шу* нингдек, бир томли «Узбекча-русча луғат»ни (Москва, 1959) кўрсатиш мумкин.
Таржима луғатлари қандай луғавий бирликларни қайд эти- шига кўра уч турли бўлади: 1) лексик бирликлар тар< ж и м а л у ғ а т и; 2) ф р а з е о л о г и к б и р л и к л а р т а р- жима л у г а т и; 3) ҳар иккала тип луғавий бир-> ликии қамраб олган таржима луғати.
Лексик бирликлар таржима луғатига терминологик таржи- ма луғатлари киради.
Фразеологик бирликлар таржима луғатига М. Содиқова- нинг «Русча-ўзбекча фразеологик луғат»и (Тошкент, 1972) на- муна бўлади. Мисол тарзида иккита луғат мақоласини келти- рамиз:
АХНУТЬ. Ахнуть не успел — кўз очиб-юмгунча, бир зумда; оғиз очиб бир нарса дегуича ҳам бўлмади; бир оғиз гап ҳам айтолмай қолди (14-бет).
ЗАДНИЙ, -яя, -ее. Без задних ног с.т. жуда чарчаб ҳолдан тойган, сулайиб (чўзилиб, шалайин бўлиб) қолиш... (82-бет)._ ■ ' Луғат бойлигини умуман қайд этиш мақсад қилинган луғат* ларда лексик бирликлар билан бирга фразеблогик бирликлар ҳам берилади. Юқорида кўрсатилган бир томли русча-ўзбекча ва ўзбекча-русча луғатлар худди шу принцип асосида тузилган. Масалан: «Русча-ўзбекча луғат»да рука сўзинииг еттита лек- сик маъносининг таржимаси ҳамда шу сўз иштирокида ясалган йигирмадан ортиқ фразеологик бирлик ва уларнинг таржимаси берилган:
РУКА л<. 1. қўл, кисть руки қўл панжаси; ... 2. перен. қўл кучи, маҳорат, золотые руки олтин қўллар, чевар қўллар, ,..

3.