Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

1.7. Faoliyat xavfsizligining ergonom ik asoslari
Ergonom ika ilmiy fan bo'lib, u texnika, psixologiya, fiziologiya va gigiyena 
fanlarining birikishidan paydo bolgan. U nda anatomiya, biom exanika, toksikologiya, 
antropom etnya va biofizika fanlarining m a’lumotlari qo'llaniladi.
Ergonom ika mehnat jarayonlarida qulay (optimal) 
shaioitlarni yaratish 
maqsadida insonning funksional imkomyatlarini va afzalliklarini o'rganadi. Bunda 
mehnat yuqori unumli v a ishonchh b o'lib ham da intellektual va flzik rivojlanishga
30

---

yangi im koniyatlar ochadi Boshqacha qilib aytganda, inson tavsiflari bilan muhit 
tavsiflari o ‘rtasida ma lum kelishuvchanlik haqida s o 'z boradi.
Albatta bunda o 'z ig a yarasha hayot faoliyati xavfsizligining ayrim masalalari 
yechiladi. Lekin bu soha bilim larini bir-biriga tenglashtirm oq to 'g 'ri kelmaydi 
Qisman ergonoiruka texnikani insonlarga m oslashtirishga intiladi, ammo bu masala 
har doim ham yechilaverm aydi.
HFX esa insonni texnikaga m oslashtirish muammolarini ergonomik jihatdan 
ham ko'radi.
Ergonom ika 
- m ehnat qonuniyatlari va ishchi jarayonlar haqidagi fandir 
Ergonom ika tushunchasi grekcha “ish va qonun” degan so'zlardan kelib chiqqandir.
Ergonom ika so'zini binnchi b o'lib, 1875- yili o 'zining “Ergonom ika jihatilari, 
y a ’ni m ehnat haqidagi fan’’ degan ishida polyak olimi - Y astshem bovskiy taklif 
qilgan.
Yangi ilmiy fanni yaratish g'oyasi boshida 1921 yilda sobiq ittifoq olimlari V.M. 
Bexterev va V N .M yasnitsevlar uni “ ekologiya” keyin “ergonologiya” deb atashni 
taklif qilishgan
1949 - yilda A ngliyada yangi ilmiy fanni yaratish uchun fanning har xil 
sohalaridan bir guruh m utaxassislar birikkanlanda ergonom ika tushunchasi qabul 
qilindi Bu tushuncha asta-sekin keng tarqala boshladi, nainki u bilan birgalikda 
boshqa ta ’riflar ham ishlatilib kelindi; misol: inson injeneriyasi, muhandislik 
psixologiyasi, inson-m ashina tizim ida izlash, inson omillari kabi tushunchalar.
Ergonom ika texnika rivojlanishim ng ma lum etapi (bosqichi)da paydo bo'lgan 
b o ' lib, ishlab chiqarishda muhim muam m olarni yechishda zarur shart-sharoitdir. 
Yangi jihoz va unga to 'g 'r i kelgan ishlab chiqarish muhitini loyihalashda sodir 
bo ladigan ko'pchilik savollam i faqat sog'lom fikr asosida yechish mumkin 
bo'lm aganda, ergonom ikaga m urojaat qilinadi.
Ayrim yangi 
m ashinalar 
namunasini 
sinash 
va 
foydalanish, 
olingan 
m a’lum otlam i tahlil qilish natijasida loyihachi va m uhandislanm iz shunga 
ishonadilarki, inson organizm isiz m ashinalarga bo'lgan ilmiy asoslangan talablarga 
balki eng takom illashgan texnik vechim lar ham yetarli darajada sam ara bermaydi Bu
31

---

shunday bir tushunchaki, m ashinalarning konstruksiyasi insonning funksional 
ehtiyojlariga mos kelmasligidir.
Demak, ergonom ika “Inson-m ashina-ishlab chiqarish-m uhit” tizimini o'rganadi
Ergonom ika fanining maqsadi - m ashina va ishlab chiqarish qurollarining 
o ic h a m (param etr)larini ham da ishlab chiqarish muhitini inson ehtiyojlariga 
m oslashtirishdir, y a ’ni mehnat jarayonlanni m e’yorlash (optim allashtirish) va barcha 
k o'ngilsiz ishlab chiqarish omillarini bartaraf qilish yoki maksimal kam aytirishdan 
iboratdir.
Ishlab chiqarishda yechiladigan asosiy ergonomik vazifalam i quyidagi tartibda 
sinflashim iz va turlarga b o 'lishim iz mumkin:
1. Psixom antiqiy у uklanishni kamaytirish:
- nazorat tizimlarini avtomatlashtirish;
- ishlab chiqansh jarayonlanni stabi 11ashtirish;
- ish xavfsizligini ta ’minlash;
- jih o z la r ishining ishonchliligini ta ’minlash;
- m e’yo n y darajagacha m a’lum otlar hajmini kamaytirish;
- sozlash va nazoratning qulay tizimlarini tashkil qilish;
- nazorat va sozlash tizim larini markazlashtnrish.
2. Shinam ishchi mulntini ta ’ minlash:
- ishlab chiqarish ziddivatini yaxshilash.
3. Ishning qulayligini ta'm inlash - bunda qulay b o'lgan jihoz, mebel, asbob, 
maxsus kiyim lam i yaratish va ishlatish, ham m ajihozlam ing badiiy konstruksiyalarini 
yaxshilash kiradi.
4. Ishlab chiqarishni qulay tashkil qilish:
-jih o z la m i qulay joylashtirish;
- ishchi zonani to 'g 'ri tashkil qilish;
- tashish v a ortish ishlarini kamaytirish;
- ishlash va dam olishni to 'g 'r i tashkil qilish;
- maishiy xizm at qilishni to 'g 'r i tashkil qilish
5. Kadrlar bilan ishlash:
32

---

- bunga kasbiy tanlash, y o'riqnom alar o'tkazish, tajriba almashish, kasbiv 
o'qitish va malaka oshirish kiradi.
6. Fiziom antiqiy yuklanishni kamaytirish:
- shinam havo iqlimini va yo ru g ‘ligini yaratish;
- shovqin va titrashga qarshi kurash tadbirlari;
- ish jarayonlarini m exanizatsiyalash va avtom atlashtirish ham da jihozlarni 
yaratish;
- ish joyini to 'g 'r i tashkil qilish;
- ishchi zonani to 'g 'r i ta'm inlash;
- qulay harakatlanishni tanlash;
- boshqarish qismlarini to 'g 'ri tanlash v ajo y lash tin sh ;
- boshqarishni m arkazlashtirish.
M a'lum otlani aks ettiruvchi vositalar (MAEV) ishlab chiqarish jarayonining, 
ham da alohida jism va m exanizm lar ish rejim im ng borishi haqida m a'lum otlar qabul 
qilib turish uchun xizm at qiladi Bu vositalardan inson agar texnom antiqiy jarayonni 
bevosita o 'zi kuzata olm aganda yoki uning sonli va sifatli holatini mustaqil baholay 
olm aganda foydalaniladi.
O peratom ing sezgi a ’zolariga ta ’sir qilishga qarab M A EV quyidagi: vizual, 
akustik va taktik turlarga bo'linadi.
M AEVlarga quyidagilar: yozuvli yoki simvolli taxtani yorituvchi cho'g'lanuvchi 
lampalar, strelkali-shkalali o 'lch o v asboblari, har xil ko'rsatkichlar, hisoblagichlar, 
ovozli ohanglar, sirenalar, ekranlar, sxemalai va hokazolar kiradi.
U lar o 'z prinsipiga k o 'ra quyidagi “ha-yoq” degan m a’lumotni berishi mumkin 
(y a’ni m ashina ishlayapti yoki y o'q; birorta o'lcham m e’yorida yoki yo 'q ), ba’zan 
o'lcham ning sonli o'zgarishini ko'rsatadi.
Tovush signallari avariya (800-5000(j.v chastota, tovush bosimi darajasi 90-100 
dB oraliqlarda), ogohlantiruvchi (200-80 Gs, 80-90