Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

I-BOB. H A YO T FAOLIYATI X AV FSIZL IG IN IN G
N AZA RIY A SO SLA RI
1.1.Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari haqida um um iy tushuncha
Xavfsizlik -
m a’lum darajada x av f tu g ‘ilishi bartaraf etilgan faoliyat holatidir. 
Faoliyat bilan barcha shug'ullanadi Shuning uchun xavfsizlik ham m a tirik insonlarga 
turli munosabatda bo'ladi.
Bilim sohasida m ehnat m uhofazasini nisbatan mustaqil deb tan olgan holda, 
faoliyatning har xil turlari va inson yashaydigan sohalam ing yaqin aloqada b o'lishiga 
e ’tibor berish kerak.
Faoliyat va m ehnatning shakllari xilm a-xildir. U lar turm ushda, jam iyatda, 
madaniyatda, ishlab chiqarishda, ilmda va boshqa hayot sohalarida kechadigan 
amaliy, aqliy va m a'naviy jarayonlam i o ‘z ichigaoladi.
Faoliyat jarayonining modelini umumiy holda ikkita elem entdan tashkil topgan 
deb qarash mumkin, y a ’ni bir-biri bilan to 'g 'r i va qayta aloqada bo'ladigan inson va 
m uhit elem entlaridir Q aytm a aloqalar m oddiy dunyo reaktivligining umumiy 
qonunlariga asoslangan b o 'lib , “ inson-m uhit” tizimi ikki maqsadlidir. B itta maqsad 
m a’lum sam aradorlikka erishishdan tashkil topsa, ikkinchisi-ko‘ngilsiz oqibatlam i 
bartaraf qilishdan iboratdir.
Faoliyat xavfsizligi qadim zam onlardan to hozirgi kunim izga qadar insoniyat 
ilmiy va amaliy qiziqishlarining eng muhim bir tomonidir. O dam zod har doim 
o 'zining xavfsizligini ta ’m inlashga intiladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan bu 
m asalalar maxsus bilim lam i talab qiladi. Bizning davrim izda xavfsizlik muammolari 
yanada keskinlashdi. M am lakat v a jam iyat baxtsiz hodisalar, yong'inlar, avariyalar 
va talafotlardan ulkan zarar ko'rib kelmoqda.
Shuning uchun xavflardan him oyalanish m asalalarida odam lam i tarbiyalash 
muhim ahamiyat kasb etadi. Bizning jam iyatim izni barqarorlashtirishda HFX muhim 
ijtimoiy rol o'ynaydi va xalq x o ‘jaligining faoliyati xavfsizligi darajasini oshirishga 
ulkan hissa qo'shadi.
X av f - hayot faoliyati xavfsizligining markaziy tushunchasi bo ‘lib, u hodisa,
jarayon va obyektlarning inson sog‘lig ‘iga to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri yoki bilvosita, ma lum
6

---

sharoitda qay darajada zarar yetkazish qobiliyati tushuniladi, y a ’ni ko'ngilsiz 
oqibatlam i olib keladi.
%
Tahlilning m aqsadiga k o 'ra xavfni xarakterlovchi belgilam ing soni ko payishi 
yoki kamayishi mumkin. HFX dagi xavfga berilgan vuqoridagi ta ’rif m ayjud b o lg a n
standail tushunchalam i (xavfli va zararli ishlab chiqarish o m illan) o ‘ziga tortuvchi, 
ham da faoliyatning ham m a turlarini hisobga oluvchi ju d a salmoqli tushunchadir.
X avf energiyaga ega bo'lgan kimyoviy yoki biologik aktiv komponentlanii 
o 'z id a joylashtirgan ham m a tizimlarni ham da ishning hayot faoliyati sharoitiga javob 
berm aydigan tavsiflarini o 'z id a saqlaydi
Identiflkatsiya jarayonida aniq masalalarni yechish uchun muhim bo'lgan 
xavflar nom enklaturasi va ulam ing paydo bo'lish ehtimolligi, joyini yakkalash, 
k o'zda tutilgan zarar va shunga o'xshash o ic h a m la r aniqlanadi.
Boshqacha qilib aytganda, sabablar vaziyatlar to'plam ini xarakterlaydi, unga 
k o 'ra xavflar paydo bo'ladi, u yoki bu kutilmagan oqibatlam i va zararlarni keltirib 
chiqaradi.
Zarar yoki kutilm agan oqibatlam ing sliakllari har xildir: har xil og'irlikdagi 
jarohatlar, 
zamonaviy 
usullar bilan 
aniqlanadigan 
kasalliklar, 
atrof-m uhitga 
keltiradigan zarar va boshqalar.
Xavf, sabablar va oqibatlar - bular shunday voqealam ing, y a ’ni baxtsiz hodisa, 
favqulodda holat va y ong'inlarning asosiy ko'rsatkichlaridir.
U chlik “xavllar-sabablar-ko ngilsiz oqibatlar” bu rivojlanishning mantiqiy 
jarayoni bo'lib, potensial xa' mi mavjud b o lg a n zararga olib keladi Q oida bo'yicha 
bu jarayon bir necha sabablarni o ‘z ichiga oladi, y a ’ni u ko ‘p sabablidir.
Xavflar yashinn (potensial) va real turlaiga ajratiladi. X avflar uchun quyidagi 
belgilar xarakterlidir: hayotga talilika, sog'liqqa zarar, inson a ’zolari ishlashining 
qiyinlashishidir.
Potensial xavf am alga oshishi uchun 
sabablar
deb ataluvchi sharoitlar zarur. 
Tajriba shuni ko'rsatadiki, har qanday faoliyat potensial xavflidir. Bu tasdiqlanish 
aksiomal xarakterga egadir va bir vaqtning o 'zid a tan olinadiki, x av f (tavakkal) 
darajasini boshqarsa bo'ladi, y a ’ni kam aytirsa b o ia d i. Bu tasdiqlanish m a’qul
7

---

bo'lgan tavakkal konsepsiyasiga olib keladi va bu mutlaq xavfsizlikka erishib 
bo'lm asligini tushunishga asoslanadi.
“H ayot faoliyati xavfsizligi” ilmiy m etodologik fan bo'lib, xavflar va ulardan 
him oyalanishni o'rganadi Uni o'rganishning predmeti faoliyat (m ehnat)ning bir 
tomonidir. aynan, xavflar va ulardan him oyalanish- maqsadning ikkinchi tarafidir.
Shuning bilan birgalikda “Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari” bir- 
bin bilan o 'zaro b og'liq b o'lgan uchta asosiy vazifani yechadi:
- xavflarni identifikatsiyalash, y a ’ni xavflam ing sonli tavsifi va kelib chiqish 
nuqtalarini ko'rsatgan holda ulam ing qiyofasini bilish;
- foyda va xarajatni taqqoslash asosida xavflardan himoyalanish;
- mumkin bo'lgan salbiy xavflarni (qolgan xavf-xatar konsepsiyasidan kelib 
chiqqan holda) bartaraf qilish. Kishilik jam iyatini rivojlanish tarixining eng dastlabki 
bosqichlarida faoliyat sharoitlariga e tibor qaratilgan, shu jum ladan inson so g 'lig 'in i 
saqlash masalalari ham ko'rilgan
X avfsizlik haqidagi rivojlanishga ayrim misollar keltirsak: Anstotel (miloddan 
a w a lg i 384-322), Gippokrat (m a 460-377) va boshqa olim lam ing asarlarida mehnat 
sharoiti masalalari o'rganilgan. Tiklanish davrining buyuk tabibi Parauels (1493- 
1541) o'zining asarlarida tog' ishlan bilan bo g 'liq bo'lgan xavflarni o'rganadi Nemis 
shifokori va metallurgi Agrikola (1494-1555) o'zining “T og' ishlari" asarida mehnat 
muhofazasi masalalarini bayon qilgan Italyan shifokon Ramassini (1633-1714) 
kasbiy gigiyena faniga asos solib, “Kulollar kasalliklari” kitobini yozdi Rus olimi 
Lom onosov M.V. (1711-1765) tog' ishida m ehnat xavfsizligiga asos soluvchi asanni 
yozadi, akademik Ligachev V .A.ning asarlari texnosferaning xavfsiz nvojlam sh 
m uam m olariga bag'ishlangandir
“Hayot faoliyati xavfsizligining nazany asoslari” ilmiy fan sifatida o'zining 
nazariyasi, metodologiyasi va m etodlanga ega va bir vaqtning o 'zid a quyidagi: 
muhandislik psixologiyasi, odam flziologiyasi, mehnat muhofazasi, ekologiya, 
ergonom ika 
va 
boshqa 
fanlam ing 
yutuqlariga 
suyanadi, 
“Hayot 
faoliyati 
xavfsizligining nazariy asoslari” metodologik bazasining tizimli tahlilidir

---

Faoliyat xavfsizligi qadirn zam onlardan to hozirgi kunimizga qadar insoniyatni 
ilmiy va amaliy qiziqishlarining eng muhim bir tom onidir O dam zod har doim 
o'zining'xavfsizligini ta ’m inlashga intiladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan bu 
m asalalar maxsus bilim lam i talab qiladi Biznmg davrim izda xavfsizlik muammolari 
yanada keskinlashdi. M am lakat va jam iyat baxtsiz hodisalar, yong'inlar, avariyalar 
va talafotlardan ulkan zarar к о ‘rib kelmoqda.
Shuning uchun xavflardan himoyalanish m asalalanda odam larni tarbiyalash 
muhim ahamiyat kashf etadi. Bizning jam iyatim izni barqarorlashtirishda bu fan 
m uhim ijtimoiy rol o ‘ynaydi va xalq xo'jaligi faoliyatining xavfsizligi darajasini 
oshinshga ulkan hissa qo'shadi.
X avf murakkab va k o 'p belgilarga ega tushuncha bo'lganligi sababli, uning 
taksonom iyasini tuzish inson hayot faoliyati xavfsizligini ta ’m inlashda ham da xavf 
tabiatini chuqurroq o ‘rganishda muhim rol o'ynaydi
Shu o 'rin d a xavflarning taksonomiyasi, nom enklaturasi, kvantifikatsiyasi va 
identifikatsiyasiga to'xtalib o'tsak.