Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

Tavakkalchilikni 
boshqarish. 
Xulosa qilib 
aytganda, tavakkal 
bilan 
boshqarish asosida xarajat bilan tavakkalni kamaytirish hisobiga olingan foydalam i 
taqqoslash usuli yotadi. H ayot faoliyati xavfsizligining asosiy vazifalaridan biri 
xavfsizlik darajasini mum kin qadar oshirishdan iboratdir.
Yuqoridagilarga mos holda tavakkalchilikni boshqarish uslublarini ham 4 
guruhga ajratishim iz mumkin: texnik, tashkiliy, m a’muriy va iqtisodiy.
Tavakkalchilikni boshqarishda birinchi navbatda xavfni o'rganish va mantiqiy 
tahlil qilish talab etiladi. Ehtimol qilingan xavf ma lum ketm a-ketlik asosida 
o'rganiladi va ushbu ketm a-ketlik quyidagi k o ‘rinishda bo'ladi.
1-bosqich. Xavfni dastlabki tahlil qilish.
a) xavf m anbalarini aniqlash;
b) tizimning ushbu xavfni keltirib chiqaruvchi elementlarini aniqlash;
v) tahlilda m a’lum chegaralar o 'm atish, y a ’ni o'rganilm aydigan xavflarni 
ajratish.
2-bosqich.
X avflam ing sodir bo'lish ketma-ketligini aniqlash, «hodisalar va 
xavflar daraxti»ni qunsh.
16

---

3-bosqich. 
Oqibatni tahlil qilish.
Y uqorida keltirilgan xavfni o'rganish ketm a-ketligining 1- va 2- bosqichlari 
hodisa (oqibat) sodir bo'lishidan, y a ’ni faoliyat jarayoni boshlanishidan oldin am alga 
oshiriladi v a xavfsizlikni ta m inlashga xizm at qiladi, 3-bosqichdan esa kelajakda 
xavfsizlikni ta’minlash bo'yicha tadbirlar ishlab chiqish uchun foydlalaniladi.
1.3. Xavfsizlikning tizimli tahlili va tahlil qilish usluiblari
Tizim li tahlil - murakkab m uam m olar b o ‘yicha qarorlam i tayyorlash va 
asoslashda 
ishlatiladigan 
m etodologik 
vositalar y ig 'indisidir, 
shu jum ladan 
xavfsizlikda ham
«Tizim » so'zi grekcha so'zdan olingan bo'lib, «butun, qismlair va birikmalardan 
tuzilgan» dem akdir, y a ’ni elementlar majmuasi tushuniladi, ulai' orasidagi o 'zaro 
ta ’sirlar adekvatli ravishda bir xil natijaga olib keladi. Bunday tizim ni aniq tizim deb 
ataymiz. A gar elem entlam ing o 'zaro ta ’sir' har xil natijalarga olib kelsa, bu noaniq 
tizim deyiladi
Tizim m ng tashkil qiluvchilaii (elementlari, qism lari) degandla nafaqat moddiy 
obyektlar tushunilm asdan, yana ular orasidagi o zaro m unosabatlar va bog'lanishlam i 
ham anglash kerak. Texnik holati jihatdan soz bo‘lgan har qandiay m ashina 
texnik
tizimga
misol b o 'la oladi Tizim ning elementlaridan bittasini ins;on tashkil qilsa - 
argutik tizim
deyiladi. Argatik tizim ga misollar: «inson-m asluna», «inson-m ashina- 
muhit» va hokazo. Umuman olganda har qanday predmetni (jisnnni) tizimli topish 
shakliga ega deb ta sa w u r qilish mumkin
Tizim lilik prinsipi hodisalarga bir butun to ‘plam yoki kom pleks deb qarab, 
ularni o 'zaro bog'liqlikda o'rganadi Tizim yuzaga keltiruvchi m aqsad yoki natija 
tizimni hosil qiluvchi elem entlar deb ataladi Masalan, tizimli hodisa bo'lgan yonish 
(yong'in) quyidagi asosiy uchta shart (element) b o'lgandagina yuzaga keladi: 
yonuvchi 
modda, 
oksidlovchi 
(kislorod) 
v a yondiruvchi 
manba. 
Tashkil 
qiluvchilarming xohlagan bittasini vo'qotib bu tizimni buzishim iz miumkin.
Tizim. uni tashkil qiluvchi eiem entlarda y o 'q bolgan sifat belgisiga egadir. 
Tizimning ju d a muhim bu xususiyati em erjentlik deb ataladi B u xususiyat, aslini
17

---

olganda, umuman tahlil qilishning, shu jum ladan xavfsizlik m uam m olarining ham 
asosida yotadi.
Tizimli tahlilning uslubiy statusi ju d a g'aroyib: unda n azan y a v a am aliyot 
elementlari o 'zaro aralashib ketgan, aniq shakllangan uslublar, xis-tuyg'u, shaxsiy 
tajribalar va evristik uslublar bilan q o ‘shilib ketgan.
Xavfsizlikni tizimli tahlil qilishning m aqsadi ko'n g ilsiz hodisa (avariya, yong'in, 
jarohatlanish, kasallanish v a hokazo)larning yuzaga kelishiga ta ’sir qiluvchi 
sabablami aniqlash va ulam ing paydo b o 'lish ehtim olini kam aytiradigan oldini olish 
chora-tadbirlarini ishlab chiqishdir.
Har qanday x av f bir yoki bir nechta sabablar tufayli yuzaga keladi va ma lum 
m iqdorda zarar yetkazadi. Sababsiz real (bor b o'lgan) xavflar yuzaga kelmaydi 
Demak, xavflam ing oldini olish yoki ulardan him oyalanish ulam ing paydo bo'lish
sabablarini aniqlashga, o 'rgam shga asoslangan.
Yuzaga kelgan xavflar va ulam ing sabablari o 'rta sid a o 'za ro sabab-oqibat 
bog'lanishi mavjud, x av f m a ’lum bir sabab oqibatidir, u esa, o 'z navbatida, boshqa 
bir sabab oqibatidir va hokazo.
Shunday qilib, sabablar v a xavflar kerakli, iyerarxik zanjirli strukturalarni yoki 
tizimlarni hosil qiladi. Bunday bog'lanishlam ing grafik ko'rinishi, shoxlanib ketgan 
daraxtni eslatadi.
O byektlar xavfsizligining tahliliga bag'ishlangan xorijiy adabiyotlarda shunday 
tushunchalar ishlatiladi: «sabablar daraxti», «buzilishlar daraxti», «xavflar daraxti» 
va «hodisalar daraxti». Ko rilayotgan daraxtlarda qoida b o 'y ich a sabab va xavf 
shoxchalari mavjud bo'ladi. Bu esa, sabab-oqibat bog'lanishlam ing dialektik 
xususiyatga ega ekanligini to 'liq nam oyon qiladi. Bu shoxchalarni bir-biridan ajratish 
m aqsadga muvofiq emas, b a ’zida aslo iloji yo'q . Shu sababli obyektlam ing 
xavfsizligini tahlil qilish jarayonida hosil bo 'lg an grafik k o'rinishlar «sabablar va 
xavflar daraxtlari» deb aniq aytiladi.
«Daraxt»larm qurish har xil ko'n g ilsiz hodisalam ing sabablarini aniqlashda juda 
katta samara beradigan usul hisoblanadi. «Daraxt» shoxlanishining k o 'p bosqichli 
jarayoni, uning chegaralarini aniqlash m aqsadida cheklashlar kiritishni talab qiladi va
18

---

bu cheklashlar ilmiy izlanishlam ing m aqsadiga butunlay b o g 'liq bo'ladi. Umuman, 
shoxlanishning chegarasi yangi shoxlar hosill qilinishining mantiqiy maqsadga 
muvofiqligi asosida aniqlanadi
Xavfsizlikni tahlil qilish aprior va aposterior uslublar bilan am alga oshadi, 
boshqacha aytganda, ko'n g ilsiz hodisa yuz berishidan oldin (aprior) va yuz 
bergandan keyin (aposterior) tahlil qilinishi mumkin.
A prior uslub.
Bu uslubda tadqiqotchi tahlil qilinadigan tizim uchun potensial 
mumkin bo'lgan xavfni (ko'ngilsiz hodisani) beigilaydi va ushbu xavf ta ’sirida 
yuzaga keladigan boshqa xavflar ketma ketliguni o'rganadi yoki ushbu ko'ngilsiz 
hodisaga olib keluvchi holatlar, sabablar turnni aniqlaydi. Ushbu uslub faoliyat 
am alga oshmasdan oldin mantiqiy tahlil qilish orqali bajariladi.
A posterior uslub.
Ushbu uslub faoliyat amalga oshgach y a’ni., hodisa sodir 
bo'lgach bajariladi Bunda ushbu ko'n g ilsiz hodisaning izi asosida uning sabablari 
aniqlanadi va tahlil natijalari b o 'y ich a kelajakda bajarilishi lozim b o'lgan ishlaming 
rejasi ishlab chiqiladi.
Bu ikkala uslub mos holda to 'g 'ri v a teskari uslub ham deb yuritiladi.
T o'g 'ri uslubda
ko'ngilsiz hodisalarga olib keluvchi sabablar va x av f turlari 
o'rganilib. sodir bo'lishi mumkin b o'lgan baxtsi?: hodisalar oldindan tahlil qilinadi.
Teskari uslubda
esa sodir bo'lgan baxtsiz hodisalar o'rganilib, uning sabablari 
aniqlanadi.
Birlamchi hodisalam ing paydo bo'Iish ehtim oli v a chastotasini bilgan holda, 
pastdan yuqoriga harakatlanib, asosiy hodisaning yuz bensh ehtimolini aniqlash 
mumkin
Xavfsizlikni tahlil qilganda eng asosiy m uam m o tizim ning ko'rsatkichlarini 
aniqlash yoki uni chegaralashdir. Agar tizim ning chegarasi ju d a tor qo'yilgan bo'lsa, 
unda tarqoq, tizim iylashm agan oldini olish chorat-tadbirlarini hosil qilishga imkoniyat 
paydo bo'ladi, y a ’ni ayrim xavfli holatlar diqqatdan chetda qolib ketadi. Boshqa 
tomondan, agar chegara ju d a keng qo'yilsa, unda tahlil natijalari umumiy, noaniq 
bo'lib qolishi mumkin.
19

---

Umumiy holda yondashish hodisani aniqlashdan iborat, y a ’ni berilgan aniq 
holatda oldini olish tadbirlari orqali ta ’sir qilish m umkinligini ko'rsatadi.