Sh. M. Narziyev sh. X. Kiikbonov

1.6. Faoliyat xavfsizligini ta’minlovchi prinsip, usul va vositalar
Fransuz faylasufi Gelvetsiy (1715-1771 
yy.) xavfsizlik prinsiplarining 
ahamiyati to 'g 'risid a quyidagicha yozadi: «Ayrim prinsiplar to 'g 'risid a bilimlar, 
osonlik bilan b a’zi omillarni bilm aslikning o 'm in i to'ldiradi». («Obum e», 1758 y).
Xavfsizlikning umumiy nazariyasi tuzilishida prinsiplari va usullari evristik va 
uslubiy ro ‘l o'ynaydi ham da o'rganilayotgan fan soha bilan bog'langanligi haqida 
to 'la tushuncha beradi.
Xavfsizlikni ta ’minlash usuli va prinsiplari boshqa umumiy usullardan farq 
qilgan holda dialektika va m antiqiylikka tegishlidir.
Prinsiplar va usullar ma lum m iqdorda o 'zaro bog'liqdir Xavfsizlikni ta ’minlash 
vositalari keng m a’noda konstruktiv, tashkiliy, iqtisodiy bo'lib, usul va prinsiplami 
aniq ro'yobga chiqarishga xizm at qiladi
22

---

Prinsiplar, 
metodlar 
va 
vositalar 
xavfsizlikni 
ta ’minlashning 
mantiqiy 
bosqichlandir. U lam i tanlash faoliyatining aniq sharoitiga, x av f darajasiga, bahosiga 
va boshqa ko'rsatkichlarga bo g 'liq bo'ladi
Xavfsizlikni ta m in la sh o ‘z ichiga murakkab jarayonni oladi va uni elementar 
tashkil etuvchilarga, y a ’ni dastlabki holatlar, g'oyalar, prinsiplar deb ataluvchilarga 
bo'lish mumkin Prinsip so 'zi lotincha so'zdan olingan bo'lib, boshlanish, g'oya, asos 
dem akdir 
Ishlab chiqarishning turi, texnom antiqiy jarayonlarning afzalliklari, 
qo'llaniladigan jihozlam ing har xilligi bulam ing hammasi xavfsizlikni ta ’minlash 
prinsiplarining ko'p xilligiga shartlanadi
Prinsiplar muhim uslubiv aham iyatga egadir
Xavfsizlikni ta ’minlash bo'yicha to'laqonli profilaktik ish ilm iy-tekshirish, 
tajriba-konstruktorhk, loyiha ishlanda, ishlab chiqansh obyektlarmi qayta qurisli va 
foydahinish bosqichida faqat ongli ravishda xavfsizlik prinsiplarini hisobga olish 
bilan am alga oshiriladi.
Prinsiplam ing nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, ulai bizni o'rab 
olgan dunvodagi xavflar bo'yicha bizlarnmg bilim darajamiznt amqlaydi va o 'z
navbatida him oya tadbirlariga va ularni hisoblash usullariga talablar belgilaydi
Pnnsiplam ing 
ahamiyati 
amaliy 
jihatdan 
ham 
muhimdir: 
Ular 
raqobatlashayotgan 
variantlarni 
taqqoslab 
talilil 
qilish 
asosida 
xavflardan 
him oyalanishning optimal yechim larini topishga imkon beradi Prinsiplam ing evristik 
qiymati shundan iboratki, ular mehnat xavfsizligini boshqarishni tashkil qilishda hal 
qiluvchi aham iyatga egadir
Xavfsizlikni ta ’minlash prinsipim bir-birini to'ldiruvchi element sifatida o'zaro 
bog'lanishda qarash muhim dir
Aniq sharoitlarga b og'liq holda bir va boshqa prinsiplar har xil amalga 
oshiriladi Xavfsizlikni ta ’minlash prinsiplari ularni am alga oshirish belgilariga qarab 
shartli ravishda 4 ta sinfga bo'linadi: taxmmiy, texnik, tashkiliy va boshqaruv 
prinsiplari
Taxmmiy prinsiplar
o 'z id a xavfsiz yechim lam i topuvchi yo'nalishni aniqlovchi 
metodologik va m a’lumot bazasi bo'lib, xizmat qiluvchi, asos soluvchi g'oyalam i
23

---

taqdim etadi Bunga quyidagi prinsiplar kiradi: operatorning aktivligi, faoliyatni 
insonparvarlash, tuzilishini o'zgartirish, operatom i almashtirish, sinflashtirish, xavfni 
bartaraf qilish va kamaytirish, tizimlilik va boshqalar
Texnik prinsiplar
xavfli 
om illam ing 
ta ’sirini 
bevosita oldini 
olishga 
yo'naltirilgan. Texnik prinsiplar fizik qonunlam i ishlatishga asoslangan. Bnnga 
quyidagilar kiradi: masofadan himoyalash, ekranlashtirish, m ustahkam ligini oshirish, 
blokirovkalash (yakkalash), vakuum lashtirish, havo kirm aydigan qilish, passiv zveno 
kiritish, zichlashtirish, flegm atizatsiyalash v a y e ta olmaslik prinsiplari.
Boshqaruv prinsiplari
deb, xavfsizlikni ta ’minlash jarayonining alohida bosqich 
va etaplari orasida o 'zaro b o g ia n ish va munosabatlarni aniqlovchi prinsiplarga 
aytiladi U larga rejali, nazoratli, boshqarmali, majburiy, qayta aloqali, samarali, 
javobgarlikli, rag'batlantirishli, iyerarxik, bir m a ’noli, adekvat prinsiplar kiradi.
Tashkiliy prinsiplarga
xavfsizlik m aqsadida mehnatni ilmiy tashkil qilish 
qoidalarini am alga oshiruvchi prinsiplar kiradi Ularga vaqt b o 'y ich a himoyalash, 
m a’lumot berish, rezervlashtirish, normallashtirish, kadrlami tanlash, ketma-ketlik, 
ergonomik, mehnatni qulay tashkil qilish va zidlik prinsiplari kiradi.
Bir vaqtda ayrim prinsiplar bir nechta sinflarga kiradi. Xavfsizlikni ta ’minlash 
prinsiplari tizimlami hosil qiladi va bir vaqtning o 'z id a har bir prinsip nisbatan 
m ustaqillik kashf qiladi.
Ayrim prinsiplami alohida k o ‘rib chiqamiz H ar bir k o ‘rib chiqayotgan prinsipga 
ta ’rif beram iz va misollar keltiramiz.
T ia m lilik pnnsipi - shundan iboratki, har qanday hodisa, harakat va obyekt 
tizimlilik konsepsiyasi bilan quriladi.
Misol: Y ong'in - fizik hodisa, u quyidagi sharoitlarda paydo bo'ladi: 
1) yonuvchi modda; 2) havodagi kislorod miqdori kam ida - 14%; 3) o 't olish manbai.
Bu yuqoridagi 3 ta shart bitta tizimni tashkil qiladi. Bulam ing o 'zaro 
birgalikdagi ta ’sirida aniq bir oqibat paydo bo'ladi - yong'in. Yuqoridagi 
elem entlam ing loaqal bittasini bartaraf qilish, yong'inning to'x tash ig a olib keladi, 
binobarin, berilgan tizim ning buzilishiga olib keladi.
24

---

D estruksiya prinsipi lotincha bo'lib, parchalanish degan m a ’rioni beradi. Uning 
mohiyati shundan iboratki, bunda xavfli natijaga olib keluvchi tizim undagi bitta yoki 
bir necha elem entlam i b artaraf qilish bilan b u a la d i D estruksiya prinsipi tashkilan 
ko'rib o'tilg an tizimlilik prinsipiga b og'liq va qisman universal aham iyatga egadir.
Xavfsizlikni tahlil qilganda oldin tizimlilik prinsipi ishlatiladi, keyin destruksiya 
pnnsipini hisobga olib, tizim ning ayrim elementlarim bartaraf qilishga yo'naltirilgan 
tadbirlar ishlab chiqiladi (istalgan m aqsadga olib keluvchi).
X avflam i bartaraf qilish prinsipi - o 'z ichiga texnologiyalam i o'zgartirish, xavfli 
narsani xavfsiziga almashtirish, xavfsiz jihozlam i qo'llash, mehnatni ilmiy tashkil 
qilish v a vositalam i takom illashtirish bilan xavfli va zararli om illar bartaraf qilinadi 
Bu prinsip o'zining mazmuni bilan ju d a ilg 'o r va am alga oshirish shakli bilan ju d a 
ko'pdir.
Misol: ko'pchilik texnom antiqiy jarayonlam i olib borganda k o 'p portlashga 
xavfli va o 'tk ir zaharli gazlar v o 'q qilinadi Xavfsizlikni ta ’minlash uchun bu gazlarni 
yig'ish, ishlatish v a y o 'q qilishga m ash’ala qo'llash tizimidan foydalaniladi
Xavflam i kam aytirish pnnsipinm g mohiyati shunday qarorlam i qo'llashga 
asoslangan bo'lib, xavfsizlikni oshirishga yo'naltiriladi, lekin talab qilingan darajada 
yoki m e'yordagi yutuq am alga oshirilm aydi. Bu prinsip ma lum m a’noda 
kom prom iss xarakterga egadir.
Misol: Elektr toki urishidan him oyalanish uchun xavfsiz kuchlanish (12, 24, 36 
V)
qo'llaniladi Bunday kuchlanishlarda tokdari zararlanish xavfl kam ayadi Biroq 
bunday kuchlanishlam i m utlaq xavfsiz deb bo'lm aydi, shunday holatlar m a'lum ki, 
insonlam i tok unshi asosan shunday kuchlanishlar ta 'sirid a sodir bo'ladi
O peratom i alm ashtirish prinsipi shundan iboratki, bunda operatorning vazifasi 
ishlab 
chiqarish 
robotlariga, 
avtomatik 
manipulyatorlarga 
topshiriladi 
yoki 
texnomantiqiy jarayonni o'zgartirish hisobiga butunlay yo'q.
A xborot prinsipi lotincha so 'z bo'lib, xabardor qilish, bir narsa haqida ma lum 
qilish degan m a’nolarni beradi. Bu ishlovchilarni zararli om illar ta'siridan xalos 
qiladi, lekin om illam ing o 'z i y o 'q qilinmaydi. Uning mohiyati bir m a ’lumotni 
xizm atchiga yetkazish va uni egallab olish k o 'zd a tutilgan xavfsizlik darajasini
25

---

ta ’minlaydi 
Bum am alga oshirish usullari 
o'qitish. yo'riqnom alar o'tkazish, 
xavfsizlik rang va belgilarni qo'yish, ogohlantiruvchi yozuvlar va jihozlam i belgilab 
chiqish va hokazo.
Klassifikatsiya prinsipi - bu xavf bilan b og'liq belgilarga qarab obyektlam i sinf 
va toifalarga bo'lishdan lborat.
Misol sam tar-him oya zonalarini 5 ta sinfga, yong'in-portlash xavfi bo'yicha 
ishlab chiqarish binolarimng 
A ,B ,C ,D ,E
toifalarga bolinishi.
Kompensatsiya prinsipi 
lotincha - " to 'la sh ” 
degan 
m a’noni 
anglatib, 
ishlovchilarga psixom antiqiy va fiziomantiqiy jarayonlarning buzilgan muvozanatini 
tiklash uchun beriladigan har turdagi yengilliklar tushuniladi.