Sh. Abdullayeva I f. d., prof

Pul muomalasi
– pulning tovar va xizmatlar oldi-sotdisi jarayonida o‘z 
funksiyalarini bajarishdagi uzluksiz harakatidir. 
Pul muomalasi 
Naqd pul muomalasi 
Naqd bo‘lmagan pul 
muomalasi 

---

53
Naqd pul
bankdan chiqqach, korxona, tashkilotlar kassasiga va 
aholi qo‘liga o‘tadi. Oldi-sotdi va to‘lov harakatlari bajarilgach, yana 
bankka qaytadi.
Naqd bo‘lmagan pul
muomalasiga firma, korxona, tashkilotlar va 
aholining bankdagi hisobida turgan pulining harakati kiradi va bunday 
muomala: 
– chek; 
– kredit kartochkasi; 
– veksel; 
– to‘lov topshiriqnomasi; 
– to‘lov talabnomasi; 
– akkreditiv va boshqa vositalar harakati shaklida olib boriladi.
Xullas, pul takror ishlab chiqarishga xizmat qiladi. U doimo aylan-
mada, muomalada (harakatda) bo‘ladi. Jamiyatdagi pul muomalasi (ay-
lanmasi) moddiy aylanmasini, ya’ni yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar 
harakatini bildiradi. Muomaladagi pul harakati pul muomalasi qonuni 
bilan muvofiqlashtiriladi. Bu qonunning mohiyati quyidagicha: 
Aytaylik, quyidagilar aylanmasi (muomala) da bo‘lsin: 
100 kg apelsinning narxi 1 dollar; 
50 kg uzumning narxi 2 dollar; 
1 ta erkaklar kostyumining narxi 100 dollar; 
Shundan barcha tovarlarning umumiy bahosi: 
100 1 + 50 2 +1 100 = 300 dollar bo‘ladi. 
Agar 100 dollar qayd qilingan tovarlarning harakatini uzluksiz ta’-
minlashga xizmat qilsa, u holda 100 dollar uch marta aylanmasida bo‘-
lib, jami 300 dollarlik tovarlarni sotishga xizmat qilgan bo‘ladi. Shunday 
qilib, mazkur tovar muomalasini ta’minlash uchun 100 dollarlik pul 
miqdori zarur bo‘ladi:

 
100
3
300
=
=
=
POT
B
PM
 
Pul qanchalik tez aylanib tursa, pulga talab shunchalik qisqaradi. 
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini (PM) yanada aniqroq 
Tovar aylanmasiga xizmat qiluvchi pul miqdori (PM) tovar bahosiga 
(B) to‘g‘ri proporsional, pul aylanmasi tezligiga (POT) teskari proporsional 
o‘zgaradi. 
POT
B
PM
=

---

54
hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
POT
T
O
ТМТ
B
Т
B
P
М
'
Σ
−
Σ
+
Σ
−
Σ
=
Bu yerda, 
B 
–
sotishga mo‘ljallangan tovar va xizmatlarning jami bahosi; 
T
– 
mazkur davr doirasidan tashqarida bo‘lgan
tovarlar uchun to‘lovlar summasi; 
TMTB
– 
to‘lov muddati tugagan tovarlar summasi; 
O‘T
– 
o‘zaro to‘lovlar summasi; 
POT
– 
pul aylanmasi tezligi. 
Turli ilmiy maktab vakillari muomaladagi pul miqdorini aniqlashni 
turlicha taklif qiladilar. Masalan, amerikalik iqtisodchi I.Fisher (1867-
1947) uni quyidagicha aniqlashni lozim topadi: