Ш. А. Маннонов номли “ёш бухгалтерлар клуби”

расм. Турли амортизация ҳисоблаш усулларида йиллик амортизация 
суммаси, минг сўмда 
1-йил 
2-йил
3-йил 
4-йил 
5-йил 
Тенг маромли 
2000
2000
2000
2000
2000
Бажарилган ишлар 
1680
2640
2500
1750
1430
Камайиб борувчи 
4000
2400
1440
864
518,4
Кумулятив
3333,3
2666,7
2000
1333,3
666,7
2000 
2000 
2000 
2000 
2000 
1680 
2640 
2500 
1750 
1430 
4000 
2400 
1440 
864 
518,4 
3333,3 
2666,7 
2000 
1333,3 
666,7 
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500

---

40 
Ушбу расмни таҳлил қилиш натижасида қуйидаги хулосалар қилиш 
мумкин. Тенг маромли амортизация ҳисоблашда 5 йил давомида бир хил 
даражада, 2 000 000 сўмни ташкил қилади. Камайиб борувчи ва кумулятив 
усулда дастлабки йилларда кўпроқ амортизация ҳисобланган. Ишлаб 
чиқариш усулида амортизация ҳисобланганида йиллар давомидаги ишлаб 
чиқариш ҳажми тез-тез тебраниб турганлиги учун амортизация 
ўзгаришининг аниқ тенденциясини аниқлаш имконсиздир.
Корхонанинг ҳисоб сиѐсатида НМАга амортизация ҳисоблаш 
усулларини белгилашда номоддий аткивларга ҳисобланган амортизация 
суммаси ишлаб чиқарилган маҳсулот, бажарилган ишлар ва кўрсатилган 
хизматлар таннархига таъсир этишини билиши ҳамда унинг оқибатларини 
таҳлил қилиши зарур.
ТОВАР-МОДДИЙ ЗАХИРАЛАРНИ БАҲОЛАШ УСУЛЛАРИНИНГ 
МОЛИЯВИЙ НАТИЖАЛАРГА ТАЪСИРИ 
Давлетов И.Р.Р. – ТошДАУ, катта илмий ходим-изланувчи 
Саидакбаров Д.Х. – ТошДАУ талабаси
Эркин рақобатга асосланган бозор иқтисодиѐти шароитида корхона 
фаолияти натижаларини баҳолашнинг муҳим кўрсаткичи молиявий натижа 
ҳисобланади.
Молиявий натижа корхонанинг барча хўжалик муомалаларини 
бухгалтерия ҳисобида қайд қилиш орқали аниқланади ҳамда маҳсулот 
(товар, иш, хизмат)лар, асосий воситалар, бошқа активларни сотиш, 
молиявий фаолият даромадлари ва харажатларининг умумлаштирилган 
молиявий натижасини ифодалайди.
Корхонанинг хўжалик ҳаѐтида айрим ҳисоб объектлари қийматига 
таъсир кўрсатувчи хўжалик муомалалари мавжуд. Булар корхонанинг 
ҳисоб сиѐсатида белгиланган бухгалтерия ҳисобини юритиш усулларидир. 
Яъни корхонанинг ҳисоб сиѐсатида у ѐки бу хўжалик фактларини баҳолаш 
учун танланган усул корхонанинг молиявий ҳолатига бевосита таъсир 
кўрсатади. Корхонанинг якуний молиявий натижасига таъсир кўрсатувчи 
ҳисоб усулларининг асосий элементларига қуйидагилар киради:
активларни асосий воситалар ва номоддий активлар таркибига киритиш 
мезонлари; 
асосий воситаларга эскириш ҳисоблаш усуллари; 
номоддий активларга амортизация ҳисоблаш усуллари; 
товар-моддий захираларни баҳолаш учун танланган усул; 
келгуси давр харажатларини ҳисобдан чиқариш усули; 
шубҳали қарзлар бўйича резервлар яратиш усули ва бошқалар.

---

41 
Молиявий натижаларига таъсир кўрсатадиган ушбу омиллардан 
товар-моддий захира(ТМЗ)ларни баҳолаш усулларининг корхона молиявий 
натижаларига таъсирини кўриб чиқамиз.
Корхонада ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хизмат) нинг ҳақиқий 
таннархини аниқлаш учун уларни ишлаб чиқаришда сарфланган товар-
моддий 
захираларни 
баҳолаш 
зарур. 
Бухгалтерия 
ҳисобида 
қўлланиладиган ТМЗларнинг чиқиб кетишидаги баҳолаш усуллари 
сотилган маҳсулотлар таннархи ҳамда мос равишда молиявий натижага 
таъсир кўрсатади. Корхона томонидан кутилган фойда ҳажмини 
таъминлайдиган ТМЗларни баҳолашнинг мақбул усулини танлаши 
мумкин.
Корхонанинг ҳисоб сиѐсатида ТМЗларни баҳолашнинг 4-сонли 
―Товар-моддий 
захиралар‖ 
номли 
бухгалтерия 
ҳисоби 
миллий 
стандарти(БҲМС)да тавсия қилинган қуйидаги усуллардан биттаси 
танланиши лозим:
а) тегишли бирликнинг идентификацияланган таннархи бўйича. 
Ушбу усул алоҳида тартибда фойдаланиладиган (қимматбаҳо металлар, 
қимматбаҳо тошлар ва ҳоказо) ва бир-бирининг ўрнини босмайдиган (яъни 
улар одатдаги ҳолда бир-бирини алмаштира олмайди), шунингдек махсус 
лойиҳалар учун ишлаб чиқарилган ва мўлжалланган (ишлатиладиган) 
товар-моддий заҳираларни баҳолашда қўлланилади. Ушбу усул 
ТМЗларнинг ҳар бир номенклатура бирлиги бўйича бухгалтерия ҳисоби ва 
назоратни амалга оширишни назарда тутади.
б) ўртача тортилган қиймат бўйича (AVECO). Ушбу товар-моддий 
заҳиралар ҳар бир бирлигининг қиймати давр бошида айнан бир хил 
бирликларнинг ўртача тортилган қиймати ва давр мобайнида харид 
қилинган ѐки ишлаб чиқарилган айнан бир хил бирликларнинг қийматидан 
келиб чиқиб аниқланади. Бундай тарзда аниқланган давр охиридаги 
ТМЗлар қиймати ҳисобот даври давомида харид (кирим) қилинган 
ТМЗларнинг баҳоларини акс эттиради ҳамда баҳоларнинг ўзгаришини 
юмшатади.
в) ТМЗ харид қилинган вақт бўйича дастлабки заҳиралар таннархи 
бўйича (ФИФО).