Semema va uning tarkibiy qismlari

Izhor nazariyasi. Bu nazariyaning asoschisi Al-Ashafiy deya e’tirof etiladi. Biroq bu ta’limot undan-da ilgari Abu Ali al-Jubba’ ishlaridayoq ilgari surilgan edi. Izhor nazariyasining asosini qur’oniy ta’limot – til va so‘zlarni Alloh Odamga tayyor holda in’om etganligi, izhor etganligi tashkil qiladi. IX asrda rasmiy islomiy ilohiyotda – Kalomda izhor nazariyasi qabul qilinib, mutazalliylar yon bosgan ijtimoiy kelishuv nazariyasi shakkoklik sifatida qoralandi. Ilhom nazariyasi. Bu ta’limotga ko‘ra, birinchidan, insoniyatning birinchi umumiy tili – arab tili bo‘lgan va u Olloh tomonidan yaratilgan. Olloh bu tilning butun boyligini Odam Atoga birdaniga bermagan – Tangri izhorlarining mahsuli bo‘lgan arab tili asoslari bilan oz miqdordagi leksika Odamga berilgan. Keyinroq esa zarurat asosida barcha qabilalarga qo‘shimcha ravishda berib borilgan va boyitilib-boyitilib, faqatgina Muhammad alayhissalomga tilning butun boyligi ma’lum qilingan. Bu islomiy nazariyalarning barchasida tilning rivojlanish manbai ikkita – Alloh va odam, jamiyat ehtiyojlari. Alloh tilni, uning ichki qonuniyatlarini belgilagan va Odamga berganligi haqida qarashlar ustuvorlik qiladi. Ijtimoiy kelishuv nazariyasi. Ayrim qarashlarga ko‘ra, Odam farzandlari hayot va jamiyat ehtiyojlari asosida tilni Alloh belgilagan qonuniyatlar (yangi so‘zlar yasash, boshqa tillardan so‘z qabul qilish, so‘z va qo‘shimchalarni boshqa – ko‘chma ma’nolarda qo‘llash, ijtimoiy kelishuv, shoir, voiz va adiblar nutqining ta’siri kabilar) asosida boyitib, o‘z ehtiyojlariga moslashtirganlar. Jumladan, Al-Harasiy ijtimoiy kelishuv nazariyasi borasida ta’kidlashicha, jamiyatda til predmet va tushunchalarga ishora qilish, shuningdek, fikrni bir-biriga ma’lum qilish uchun kerak bo‘lgan. Dastlab til faqat undoshdan iborat edi, biroq keyinroq odamlar ikki, uch, to‘rt, besh undosh va unlilardan iborat bo‘g‘in va affikslar hosil qilganlar va nihoyat til yaratilgan. Донских О.А. К истокам языка.–Новосибирск: Наука, 1988.