Saodat sadirova

Jun qoplamining qalinligi. Teri yuzasi birligidagi tolalar miqdori bilan belgilanadi. Mayin junli qo'ylar terisining bir millimetr kvadrat yuzasida 72-75 tagacha, qorako'l qo'zilar terisida esa 18-65 tagacha jun folikulalari bo'ladi.
Ill ■
7-jadval
Наг xil turga mansub qorako'l terilar tolalarining o'rtacha ingichkaligi

Xom-	Qora		Ko'k (havo rang)			Sur (kumush rang)
ashyo
turi			Qora tola	Oq tola
	mm	Qora-	mm	Qora-	mm	Qora-	mm	Qora-
		ko'lga		ko'lga		ko'lga		ko'lga
		nisba-		nisba-		nisba-		nisba-
		tan, %		tan, %		tan, %		tan, %
Qora-
ko'lcha	32,3	67,8	38,5	75,0	24,7	62,4	28,1	61,6
Qorako'l-
qora-
ko'lcha	38,1	80,0	42,6	83,0	28,8	72,8	32,8	71,9
Qorako'l	48,7	100,0	51,3	100,0	39,6	100,0	45,6	100,0
Yaxobob	67,9	144,0	70,5	137,0	59,2	150,0	62,4	136,0

Tolalarning ingichkaligi bir xil bo'lsa, ularning qalinligi, o'siqligiga ta'sir etmaydi. Birinchi nav terilar hamisha qalin bo'ladi.
Jun tolalari qoplamining qalinligi qorako'l terilardagi jingalaklar sifatining muhim ko'rsatkichi hisoblanadi. Bu ko'rsatkich paypaslab ko'rish yoki 1 sm² teri yuzasidagi tolalarni sanab chiqish yo'li bilan aniqianadi.
Jun qoplami juda qalin bo'lgan terilarda jingalaklar qayishqoq, pishiq va choklari tor bo'ladi va terida jingalaklarning joylanish naqshi aniq ko'rinib turadi. Jun qoplami qalin bo'lsa, jingalaklar qayishqoqligi va pisbiqligi o'rtacha bo'lib, choklari ravshan ko'rinib turadi, jingalaklarning joylanish naqshi nihoyatda aniq bo'ladi. Tolalar qoplami siyrak bo'lsa, jingalaklar bo'sh, uncha qayishqoq bo'lmay, teri to'qimasi qo'iga unnab turadi, teri junsizdek tuyuladi.
Mayda jingalakli quruq tuzlangan qora qorako'l terilarining 1 mm² yuzasida o'rta hisobda 52 dona, o'rtacha jingalakli terilarda 49 dona va yirik jingalakli terilarda 43 dona tola bo'ladi.
112
Tola qavatining ipaksimon mayinligi. Sezgi orqali, tola tutamini bosh va ko'rsatkich barmoqlar orasidan paypaslab ko'rish yo'li bilan aniqlanadi. Bunda qorakoi terilarning hammasida ham teri qoplami ipaksimonligi bir xil emasligini sezish mumkin; ba'zilari juda mayin, boshqalari dag' al yoki quraq ekanligini payqash mumkin. Boshqa barcha belgilari teng bo'lgani holda tolalarning yetarli darajada ipaksimon bo'lmasligi terilar qimmatini pasaytirib yuboradi.
Tola qoplamining ipaksimon mayinligi barra tipi, tolalar uzunligi va ingichkaligi bilan bog'liqdir. Yo'g'onlashgan va quruq tola dag'al bo'ladi. Yassi va yarim doirali qalam gul jingalaklarga xos bo'lgan tolalar anchagina ipaksimon ekanligi bilan xarakterlanadi.
Elastiklik va yaltiroqlik xossasiga ega bo'lmagan tolarlarda kerakli ipaksimonlik ham bo'lmaydi. Tolalarning diametri bir oz yo'g'onroq, lekin kalta (qovurg'asimon guruh) yoki uzun (Kavkaz guruhi) bo'Hshi mumkin. Birinchi holatda tola qavati ipaksimon bo'lib, ikkinchisida esa dag'al bo'lib tuyuladi. Tolalar juda qalin bo'lsa, me'yorida ipaksimon tola qavati dag'alroq bo'lib tuyulishi, siyrak bo'lganida esa ipaksimon bo'lib ko'rinishi mumkin. Demak, tolalar qalinligi bilan uzunligi tola qoplamining ipaksimonligiga bilvosita bog'liqdir.
Tolalarning namligi ham ularning ipaksimonligini baholashga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Me'yoriy namlikdagi (18-20 %) tola me'yor darajada ipaksimon bo'ladi, namligi yuqori bo'lsa (28-30 %), salgina ipaksimon, namligi kam bo'lsa (12-14 %), dag'al bo'lib tuyulishi mumkin.
Tolalarning ipaksimonligini belgilovchi omillar juda xilma-xil bo'lganligi, bu xossani aniqlash usulini murakkablashtirib yuboradi.
Tolalarning ingichkaligi va uzunligi nisbatan o'rtacha, elastikligi, qayishqoqligi va yaltiroqliligi me'yoriy holatda bo'lganda, jun qoplami me'yor darajada ipaksimon bo'ladi (8-jadval). Tolalar bir tekisda ingichka, o'taelastik va qayishqoq, kuchli darajada yaltiroq bo'lganda, jun qoplami kuchli darajada ipaksimon bo'ladi.
113
8-jadval
Turli xil qorako'l tiplari va navlariga mansub terilar tolasining ipaksimonligi, %

Qorako'l navi va guruhi	Terilar-	Ipaksimonligi, %
	ning
	miqdori	O'rta ipak­simon	Ipak­simon	Ipaksi- mon- roq	Dag'al	Quruq
Jaket I	156	37	61	2	.	_
Qalinjaket	175	22	73	-	5	-
Moskva jaketi	170	28	63	9	-	-
Jaket navlari
bo'yicha o'rtacha	501	27	67	4	2	-
Kavkaz qalin I	197	18	68	-	12	2
Qovurg'asi-
mon yupqa I	184	13	57	-	12	4
Qovurg'asi-
mon qalin I	190	7	47	-	37	9
Qovurg'asimon
navlar bo'yicha
o'rtacha	374	10	53	-	31	6
Yassi yupqa I	98	44	52	4	-	-
Yassi qalin I	77	40	56	-	4	-
Yassi navlar
bo'yicha
o'rtacha	175	42	56	2	2	-

Tolalar o'ta ingichka, elastikligi kam, qayishqoqlik va yaltiroqligi yetarli darajada bo'lmasa, qoplam yumshoq ipaksimon yoki xira yaltiroq bo'lsa, qoplam dag'al bo'ladi. Quruq tola juda yo'g'on, qattiq, sinuvchan va xira (nursiz) yaltiroqliligi bilan xarakterlanadi.
Bundan tashqari, kuygan tola ham mavjud bo'lib, nihoyat quruqlik natijasi bo'lgan bunday holat qovurg'asimon navlarga mansub bo'lgan va duragay qora qorako'lda uchraydi.
So'niq tola - ingichkalashgan, elastikligini yo'qotgan, lattaga o'xshab tuyuladigan, jingalagi yaroqsiz tipda va nursiz yaltiroq bo'lgan bunday tolalar kamdan-kam, asosan rangdor qorako'lda uchraydi.
114
Yaltiroqlik. Jim tolalari qoplamining yaltiroqligi ham uning ipaksimonligi kabi qorako'lning muhim xossasi hisoblanadi. Ma'lumki, boshqa jihatlari teng bo'lgan holda yaltiroq tolali terilarga afzallik beriladi.
Jun tolalari qoplamining yaltiroqliligi uning morfologik tuzilishiga, jumladan, tangachali qavatining tuzilishiga, uning shakli va kattaligiga, shuningdek, jingalakdagi tolalarning bukilish burchagiga bog'liq.
Jun tolalari qoplamining yaltiroqlik darajasi quyidagi tuslarga ajratib qabul qilingan: me'yorida, kuchli, kamroq, shishasimon va xira.
Turli xil qorako'l guruhlarida jun tolalarining tangachalari har bir tur uchun xarakterli bo'lgan o'ziga xos morfologik tuzilishga ega. Har bir qorako'l teri guruhidagi tangachalar sathining tuzilishi va bir-biriga qanchalik zich yopishib turishiga xos xususiyatlar ularning yorug'likni qaytarishidagi tavofutlarni keltirib chiqaradi. Shu narsa aniqlanganki, tangachalarning bir-biriga zich yopishishi kuchli darajada yaltirab turadigan tekis yuza hosil qiladi. Tangachalarning zichligi kamaygan sayin yaltiroqlik darajasi sezilarli o'zgaradi. Jumladan, tangachalar o'rtasidagi oraliq kattalashgan sayin yaltiroqlik darajasi kamaya boradi, tangachalar chetlarining serqirra bo'lishi esa jimirlash hosil qiladi, natijada yaltiroqligi xira bo'lib ko'rinadi.
Shunday qilib, har bir qorako'l barra guruhida tolalarning har xil darajada yaltiroq bo'lishi tangachali qavatning shakli va tuzilishiga, uning bir xilligiga, tangachalar chetlari va sathining tekis bo'lishiga, tangachalarning bir-biriga zich yopishib turilishiga bog'liq.
Yaltiroqlik tolaning sifatiga bevosita bog'liqdir. Kuchli darajadagi yaltiroqlik, asosan, ingichkaligi va uzunligi mo'tadil, yuqori darajada elastik va qayishqoq bo'lgan tolalarning o'ta ipaksimonligi bilan bog'liq. Tolalarning ipaksimonligi me'yorida, ingichkaligi va uzunligi nisbatan o'rtacha, elastikligi va qayishqoqligi me'yorida bo'lganda ko'pincha me'yoriy yaltiroqlik namoyon bo'ladi. Kuchsiz yoki kam yaltiroqlik yetarlicha qayishqoq bo'lmagan mayin ipaksimon tolalar qoplami uchun xosdir.
Shishasimon yaltiroqlik ko'pincha tolaning dag'al, bir muncha yo'g'onlashgan va uncha elastik emasligi bilan, xira yaltiroqlik esa -terming quruq va dag'al bo'lishi bilan bog'liqdir.
115