Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

*Boshqa operatsion xarajatlarga quyidagilar kiritiladi:

xodimlarni	tayyorlash		va	qayta	tayyorlash	xarajatlari,
me’yorlar	doirasida	va	undan	ortiqcha,	bundan	yangi joriy

etilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektda ishlashga qabul qilinadigan xodimlar mustasno;
loyihalar va qurilish-montaj ishlaridagi kamchiliklarni, shuningdek ob’ekt huzuridagi omborgacha tashishda yuz bergan shikastlanish va deformatsiyalarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, korroziyaga qarshi ximoya nuqsonlari yuzaga keltirgan taftish (uskunani muhofazalash) xarajatlari va etkazib berish hamda ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga, kamchiliklar, shikastlanish yoki zararlar uchun mas’ul etkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar hisobiga mazkur xarajatlar to‘lanishi mumkin bo‘lmagan darajada amalga oshiriladigan shunga o‘xshash boshqa xarajatlar;
maslahat va axborot xizmatlari uchun to‘lanadigan xaklar;
shu jumladan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt muassislaridan (mulqdorlaridan) birining tashabbusi bilan o‘tkaziladigan auditorlik xizmatlariga to‘lanadigan haq;
o‘zining xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo‘jaliklarini saqlashdan ko‘riladigan zararlar;

bevosita	xodimlarning	ishlab	chiqarish		jarayonida
ishtiroki	bilan bog‘lanmagan	sog‘liqni	saklash	va	dam olish-

ni tashkil etish tadbirlari;
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlar (xizmat)larni bajarish xarajatlari (shahar va qo‘rg‘onlarni obodonlash- tarish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam ko‘rsatish va bosh- qa turdagi ishlar);
kompensatsiyalovchi va rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar, shu jumladan: O‘zbekiston Respublikasi hukumataning qarorlari bo‘yicha kompensatsiya to‘lovlari;
ko‘p yil ishlagani uchun bir galgi mukofotlar, takdirlash va to‘lovlar, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning qaroriga ko‘ra natura to‘lovlari, shuningdek ular bo‘yi-cha ijtimoiy fondlarga hisoblab yozilgan summalar;
majburan ishga kelmaganlik yoki kam haq to‘lanadigan ishni bajarganlik vaqti uchun qonun xo’jjatlariga muvofiq yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ektning qaroriga ko‘ra haq to‘lash;
mehnat qobiliyati vaqtincha yo‘qotilgan taqdirda qonun xo’jjatlariga binoan belgilangan haqiqiy ish haqina qadar qo‘shimcha to‘lovlar;
malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimida o‘qitilgan vaqgda asosiy ish joyidan ishchilarga, ular ishdan ajralgan holda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishchi va xiz- matchilariga to‘lanadigan ish haqi;
o‘n ikki yoshgacha ikki va undan ortiq bolalari yoki o‘n olti yoshgacha nogiron bolasi bo‘lgan ayollarga, qonunchilik-ka muvofiq, qo‘shimcha ta’til uchun haq to‘lash; xodimlarga bepul tovarlar, mahsulot va boshqa boylik-lar berish yoki xodimlar
uchun ishlar, xizmatlarni bajarish;
xodimlar xarajatlarini to‘lash (ovqatlanish, yo‘lda yurish, dam olish va davolanishga yo‘llanmalar, ekskursiya va sayoh-atlar, sport seksiyalari, to‘garaklar, klublardagi mashg‘ulot-lar, madaniy-ko‘ngil ochish va jismoniy tarbiya (sport) tad-birlarida qatnashish, xodimlarning shaxsiy iste’moli uchun tovarlarga yozilish va shunga o‘xshash boshqa to‘lovlar);
— ish haqini xisoblashda xisobga olinmaydigan to‘lov va xarajatlar, shu jumladan:
qonun xo’jjatlariga muvofiq bola ikki yoshga etishiga qadar uni parvarishlash bo‘yicha oylik nafaqa to‘lash xara-jatlari;
pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mexnat fax-riylariga to‘lanadigan bir yo‘la nafaqalar;
ularni qayta to’zish, xodimlar soni va jadvali qisqarishi munosabati bilan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardan bo‘shatib olinayotgan xodimlarga qonunga muvofiq to‘lanadi-gan to‘lovlar;
xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam;
— joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilangan me’yornomalar doirasida va undan ortiqcha sog‘liqni saklash ob’ektlari, qariyalar va nogironlar uylari,\maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari, sog‘lomlashti-rish maskanlari, madaniyat va sport ob’ektlari, xalq ta’-limi muassasalari va uy-joy fondi ob’ektlarini tutib turish xarajatlari (shu jumladan amortizatsiya ajratmala-ri va barcha turlardagi ta’mirlashni o‘tkazish xarajatlari); •*— vaqtincha to‘xtatib qo‘yilgan ishlab chiqarish quvvat-lari va ob’ektlarni saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari);
bank va depozitariy xizmatlariga haq to‘lash;
ekologiya, sog‘lomlashtirish va boshqa xayriya jamg‘armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari,muassasa va tashkilotlariga badallar;
byudjetga majburiy to‘lovlar, soliqlar, yig‘imlar, amaddagi qonun xo’jjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xarajatlariga kiritiladitan, byudjetdan tashqari maxsus jamg‘armalarga ajratmalar; zararlar, jarimalar, penyalar, shu jumladan:
bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo‘yicha talafotlar;
bevosita ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli bo‘lmagan moddiy boyliklarning tabiiy yo‘qolish me’yorlari doira-sida va undan ortiqcha talafotlar va kamomadlari;
ishlab chikerish zaxarilari va tayyor mahsulotni past baho usuli yoki sotishning sof qiymati bo‘yicha qayta baholash yoki narxni tushirish natijasvda ko‘rilgan zararlar;
idish bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zararlar; sud chiqimlari;
gumonli qarzlar bo‘iicha zaxiraga ajratmalar;
da’vo muddati o‘tib ketgan debitorlik qarzi va uvdirish mumkin bo‘lmagan boshqa qarzlarni hisobdan chiqarish za-rarlari, shuningdek qonunga muvofiq yuridik va jismo-niy shaxslar bilan hisob-kitoblar bo‘yicha gumonli qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko‘rilgan zararlar;
hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yidlar operatsiyalari bo‘yicha zararlar;
tabiiy ofatlardan kurilgan qaplanmaydigan talafotlar va zararlar (ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor buyumlar va boshqa moddiy boyliklarning yo‘q qilinishi va bo’zilishi, ishlab chiqarish to‘xtashidan ko‘rilgan talafotlar va hoka-zo), shu jumladan tabiiy ofatlarning oldini olish va oqibatlarni to’g’atish bilan bog‘liq xarajatlar;
aybdorlari aniqlanmagan yoki zarur summalarni aybdor tomon hisobiga qoplab bo‘lmaydigan holda o‘g‘irliklardan ko‘rilgan zararlar;
xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan uch yil davomida va undan ko‘p vaqg foydalanilgan asosiy vositalarni sotishdan ko‘rilgan zararlar, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning boshqa mol-mulkini (aktivlarini) sotishdan ko‘rilgan zararlar, shuningdek xo‘jalik yurtuvchi sub’ekg asosiy vositalari va boshqa mol-mulkini (aktivlarini) hisobdan chiqarish, bepul berish va boshqacha chiqib ketashlaridan ko‘rilgan zararlar;
xo‘jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun, shu jumladan etkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan belgrshangan yoki e’tirof etilgan jarimalar penyalar, vaqtida to‘lanmagan to‘lovlar va boshqa xil sanksiyalar, shuningdek etkazilgan zararlarni to‘lash xarajatlari;
soliq qonunchiligi va boshqa qonun xujjatlarini buzganlik uchun jarima va penyalar;
to‘langan boshqa jarimalar;
—boshqa xarajatlar.
Hisobot davrining kelgusida soliq solish bazasidan chiqariladigan xarajatlariga sarmoyalashtarish bilan bog‘liq bo‘lmagan va sarmoyalashtiriladigan asosiy vositalar qiy-matiga kiritilmaydigan xarajatlar taalluqlidir.
Ularga quyidagilar kiritiladi:
—yangi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, ishlab chiqarishlar, sexlar, agregatlarni o‘zlashtirish xarajatlari, shu jumladan:
mashina va mexanizmlarning ayrim turlarini yakka tartibda sinash va ular montajining sifatini tekshirish maqsadida barcha turdagi uskunalar va texnik qurilmalarni sinash;
uskunani etkazib beruvchi zavodlar yoki ularning topshirigiga binoan ixtisoslashtirilgan korxonalar amalga oshi-radigan otaliq-mantaj;
qurilayotgan korxona direksiyasini direksiya bo‘lmaganda —texnik nazorat guruhini saqlash xarajatlari, (ma’muriy xarajatlar), shuningdek yanga xo‘jalik yurituvchi subektlar va ob’ek-tlarni foysalanishga qabul qilish bilan bog‘liq xarajatlar;
yangi ishga tushirilayotgan xo‘jalik yurgauvchi sub’ektlarda ishlash uchun xodimlar tayyorlash xarajatlari;

ilmiy-tadqiqot,		tajriba-konstruktorlik		ishlarini
o‘tkazish, xom ashyo	va	materiallarning yangi	turlarini	yaratish,

ishlab chiqarishni qayta jihozlash bilan bog‘liq yanga texnologiyalar yaratash va qo‘llanilayotganlarini takomillashtirish, shuningdek mahsulot sifatini oshirish xarajatlari;
boshqaruv tizim va vositalarini yaratish hamda takomillashtirish xarajatlari; turkumli va ommaviy ishlab chiqariladigan mahsulot hamda texnologik
jarayonlarning yangi turlarini tayyorlash va ishlab chiqarilishini o‘zlashtirish xarajatlari;
qonun xo’jjatlariga muvofiq ishchi kuchini tanlash bilan bog‘liq xarajatlar; ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik va ratsionalizatsiyalash, tajriba eksperimental ishlar o‘tkazish, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflari bo‘yicha model va namunalarni tayyorlash va sinash, ixtirochilik va ratsionalizatsiyalash bo‘yicha ko‘rgazma va ko‘riklar, tanlovlar, sertifikatlash va boshqa tadbirlarni tashkshg etish, mualliflik taqdirlashlarini to‘lash xarajatlari va boshqa xarajatlar;
qazib oluvchi tarmoqtarda tayyorlash ishlariga doir xarajatlar agar ular kapital xarajatlarga taalluqli bo‘lmasa (ya’ni asosiy vositalar sifatida sarmoyalashtirilmasa);
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni ishlab chiqaruvchi liniyalarni rivojlantirish (takomillashtirish) xarajatlari.

Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar

Bo’larga quyidagilar kiradi:

• 
  Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgilangan xisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’minotchilar kreditlari uchun % to‘lovlari.
  
• 
  O‘zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar;
  
• 
  O‘zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari.
  
• 
  CHet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubыtok) va salbiy kurs (raznitsa).
  
• 
  Qiymatli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar.
  
• 
  Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
  

4. Favquladagi zararlar

Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar.


Tayanch so‘z va iboralar

1. 
   Ishlab chiqarish sarf xarajatlari – maxsulot (ishlar, xizmatlar) ishlar chiqarig jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy, fondlar, mexnat resurslari va boshqa ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar qimytlari aqs ettirib, maxsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini tashkil etadi;
   
2. 
   Doimiy (o‘zgarmas) va o‘zgaruvchan sarflar – korxonada ishlab chiqarish xajmiga bog‘liq bo‘lmagan va bog‘liq bo‘lgan ishlab chiajatlari;
   
3. 
   Kalkulyasiya – bir tur yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlash uchun qo‘llanib, xarajatlarning modda bo‘yicha guruxlanishini aks ettiruvchi xujjat;
   
4. 
   Ishlab chiqarish smetasi – xarajatlarning elementlari bo‘yicha guruxlanishini aks ettirib, korxona ishlab chiqaradigan xamma tur maxsulotiga ketagn sarflarni ifodalaydi;
   
5. 
   Tannarx strukturasi 0 umumiy tannarxda aloxida tur sraflarning nisbati; Tannarxni kamaytirish omillari – ishlab chiqarishning texnik darajasini ko‘tarish;
   

mexnat va ishlab chiqarishni ilmiy asosda tashkil qilish, takomillashtirish; xizmat ko‘rsatish (boshqarish) normalarni oshirish va chegarasini kengaytirish; ish vaqtining bexuda sarflarini kamaytirish, brak bo‘yicha zararlarni kamaytirish; - xisob texnikaini tadbiq etish, sanoat korxonalarini ratsional joylashtirish, ishlab chiqarilayotgan maxsulot xajmi va strukturasini o‘zgartirish, tabiiy resurslardan unumliroq foydalanish va x.k.