Bo‘limli usulpirovard mahsulot ishlab chiqarishning bir qator texnologik jihatdan uzluksiz bosqichlarvdan o‘tadi-gan birlamchi xom ashyoni izchil qayta ishlash yo‘li bilan olinadigan ishlab chiqarishlar uchun xos — bu narsa qora va rangli metallurgiya, to‘qimachilik va boshqa tarmoqtarda mavjud. Ayrim sexlar va bo‘limlar ichida ishlab chiqarish •xarajatlari hisobining yarim tayyor mahsulotlar varianti-ni qo‘llash ushbu usulning asosiy xususiyati hisoblanadi. Bo‘limli usulda mazkur sex yoki bo‘lim mahsuloti tannar-xini kalkulyasiya qyushshning yarim tayyor mahsulotlarsiz varianti qo‘llanishi mumkin.
Tayyor mahsulot tannarxi asosiy materiallar tannarxiga bir qator izchil bosqichlarda ularga ishlov berish tannarxlarini asta-sekin jamlash yo‘li bilan belgilanadi. Hisob bo‘limli usul bo‘yicha tashkil etiladigan ishlab chiqarishlar ko‘p material talab qiladi, shuning uchun moddiy xara-jatlar hisobi ishlab chiqarishning har bir bosqichida ma-teriallardan foydalanish ustvdan nazoratni ta’minlashini e’tiborga olib tashkil etiladi. Bir bo‘limda olingan yarim tayyor mahsulotlar keyinga bo‘limda birlamchi material bo‘lib xizmat qiladi. SHu munosabat bilan ularni baholash va qiymat ifodasida keyingi bo‘limga topshirish zaruriyati yuzaga keladi.
Ular tayyor mahsulot sifatida boshqa korxonalarga sotilishi mumkinligi uchun ham yarim tayyor mahsulotlarni ba-holash zarur bo‘ladi. Ularni bir bo‘limdan boshqa bo‘limga topshirishda yarim tayyor mahsulotlarni baholash haqiqiy tannarx bo‘yicha amalga oshiriladi.
Bo‘lim bo‘yicha xarajatlarning mazkur bo‘limda ishlov berish yakunlangan va ishlab chiqarilishi to’g’allanmagan mahsulotlar o‘rtasida ularga ishlov berish jarayonida xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlar harakatining natural qo‘rsatkichlariga mutanosib ravishda taqsimlanishi ushbu usulning xos xususiyati hisoblanadi.
xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilishning buyurtmaliusuli ishlab chiqarish xisobining eng oddiy usullaridan biridir. U asosan yakka tartibda va ki-chik turkumlarda mahsulot ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. YAkka-yolg‘iz nusxalar, mayda turkumdagi mahsulotlar, ta’-mirlash, montaj qilish va eksperimental ishlar, fuqaro-larning kiyim yoki poyabzalni yakka tartibda tikish uchun buyurtmalari va hokazolar ushbu usulda kalkulyasiya qilish ob’ektlari hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning barcha xarajatlari tahliliy hisobda buyurtmalar bo‘yicha qat’iy tarzda hisobga olinishi ushbu usulning farqlab turuvchi xususiyatidir. Har bir buyurtma doirasida xarajatlar belgilangan kalkulyasiya moddalari bo‘yicha guruhlanadi. Har bir buyurtmaga xarajatlar taxdi-liy hisobi varaqasi yuritiladi, unda mahsulotning nomi va turi, mahsulotlar soni, buyurtmachining nomi, buyurt-maning to’g’ash muddati, rejadagi tannarx, narxi ko‘rsati-ladi. Butun birlamchi xo’jjatlar buyurtma kodini albatta ko‘rsatgan holda to’ziladi.
Oddiylik va kalkulyasiya qilish ob’ektlari bo‘yicha xa-rajatlarni guruxlash uchun qulaylshs buyurtmali usulning afzal jihati hisoblanadi. Biroq u bir qator jiddiy kam- chiliklarga ega: ushbu usulda kalkulyasiya vaqgi-vaqgi bilan (har oyda) emas, balki alohida buyurtmalar yakunlanishiga qarab to’ziladi, shu sababli hisobot davri uchun ishlab chi-qarish faoliyatining natijalarini aniqlab bo‘lmaydi.
xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilishning normativusuli quyidagi prinsiplarga rioya qilinishini taqozo etadi:
korxonada amal qilayotgan me’yorlar asosida har bir mahsulot turi bo‘yicha oldindan normativ tannarx kalkulyasiyasini to’zish;
normativ tannarxni tuzatish, ana shu o‘zgarishlarning mahsulot tannarxiga ta’sirini belgilash uchun oy mobaynida o‘zgarishlar xisobini yuritish;
sabablari va aybdorlarini ko‘rsatgan holda ishlab chiqarish jarayonida belgilangan me’yorlardan tafovutlarni muntazam aniqlab borish;
mahsulotning haqiqiy tannarxini uning normativ tannarxi, tafovutlar va me’yor o‘zgarishlarini algebrik yig‘indi sifatida aniqlanadi.
Mahsulotning haqiqiy tannarxi normativ usulda quyi-dagi formulaga ko‘ra aniqlanadi:
Ht = Nt ± Mt ±Mo‘, bu erda
Ht — haqiqiy tannarx;
Nt — normativ tannarx;
Mt — me’yorlardan tafovutlar;
Mo‘ — me’yorlar o‘zgarishi.
Normativ usul xisob ma’lumotlaridan tannarxning pasayishi rezervlarini aniqlash va ishlab chiqarishga tezkor rahbarlik qilish uchun samarali foydalanish imkonini beradigan ilg‘or usul hisoblanadi. Normativ usul, odatda, ko‘p mikdordagi detal va uzellardan iborat xilma-xil va murakkab mahsulotni ommaviy va turkumli ishlab chiqarishda, ishlov beruvchi sanoat korxonalarida (mashinasozlik, metallga ishlov berish, tikuvchilik, poyabzal, trikotaj, mebelsozlik tarmoqlari va hokazo) qo‘llaniladi.
