Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Bevosita (to’g’‘ri) xarajatlar. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar.
Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyasiya ob’ektining tannarxiga to‘ppa- to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo.
YOndosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya, suv, bug‘ va hokazolar sar-fi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki guruhga bo‘linadi:
O‘zgaruvchai.
SHartli o‘zgarmaydigan.
Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki ka-mayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi. Bo’larga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi, asbob-uskunalarni saqpash va foydalanish xarajatlari kiradi.
Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xa-rajatlar shartli o‘zgarmaqdigan xarajatlar deb ataladi. Bu-larga umumishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamay-ishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xa-rajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. SHuning uchun ular shartli o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan.
SHartli o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yi-cha nisbatan o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tan-narxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miq-dori kamayadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir tur-dagi (o‘xshash) va har xil turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va material-lar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kom-pleks sarflar tarkibida har xil turdagi xarajatlar yigaladi. Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot iщlab chiqarish kalkulyasiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot iщlab chiqarish kalkulyasiyasida sarflar moddalar bo’yicha guruxlanib bir ulcham yoki bir tur maxsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat:

1.