Самиғов н. А. Бино

2.6-расм. Сир (глазур) қопламали фаянс кошинлар. Тиллакори мадрасаси ички интерери. Самарқанд ш.

Қадимги Термизда хом ғишт ва пахсадан IX−X асрларда барпо этилган Қирқ – қиз саройида ва бошқа иншоотларда пишиқ ғишт нам тегиши эҳтимоли бўлган жойларда ишлатилган. Унинг ўлчамлари (хом ғиштни ҳам) 29 – 34 х 29 – 34 х 4,5 – 6 см, ранги – пушти, оч қизил, қўнғир, сариқ, оқиш ва яшилсимон бўлган. Бухоро шаҳридаги Минораи Калон, Сомонийлар мақбараси (ички ва ташқи безаги) ва бошқа бинолар тўлалигича турли ўлчамлардаги пишиқ ғиштлардан барпо этилган (2.7 - расм).
Эпиграфли ва безакли орнаментлар туширилган терракоталар силлиқланган ва фигурали ғиштлар билан уйғунликда ишлатилган. Бунда ғишт бордюрлар, белбоғлар, минораларда безакли шакллар ҳосил қилишда

қўлланилган. XII асрда Бухоро, Самарқанд, Термиз, Ўтрор, Кўхна Урганчда қурилган миноралар бунга мисолдир. Токи керамик кесма мозаика ўзидан аввалги керамик безак шаклини сиқиб чиқармагунча, уларнинг типик деталлари муайян ҳолатда сақланиб турди.

2.7-расм. Пишиқ ғишт асосидаги архитектура ѐдгорликлари.

1 – Ат-Термизий мақбараси, Термиз ш.; 2 – Минораи Калон, Бухоро ш., 3 – Жахонгир Мирзо мақбараси, Шахрисабз ш., 4 – Рухобод (Бурхониддин Согаржий мақбараси) Самарқанд ш.
Таъкидлаш жоизки, керамик безакда сир қопламасининг Ўзбекистонда ишлатилиши XI−XII асрлардан бошланди. Бу даврда қуйидаги сир типлари ишлатилган: кесма орнамент қисман терракотага ўрнатилган, терракота қопламалари сир массаси билан қисман безатилган, бутунлай сирланган плиткалар ва чуқур (5 мм)гача кесма билан бир – биридан ажратилган уч рангли сирланган плиткалар.
Самарқанд ш. Шохи – Зинда ансамбли обидалари, Бухоро ш. Калон минораси, Боѐнқулихон мақбараси (XIV аср) ва бошқа ѐдгорликлар кесма сирланган керамика билан қопланган. Оқ, кўк, олча ранг ва бошқа рангли сирлар билан пештоқдаги бурмалар ва ички интерер деталлари қопланган.
XIV асрнинг ўрталаридан бошлаб архитектура ѐдгорликларида глинокерамика асосга сирланган керамика, турли рангли майолика билан бир қаторда фаянс буюмлар ишлатилган. Лентасимон, релъефли плиткалар ва йирик деталлар кўринишидаги фаянсни Хожа Ахмад Яссавий мақбараси (Туркистон ш.), Шодимулк – оға мақбараси (Шохи – Зинда, Самарқанд ш.) панно безакларида кузатиш мумкин (2.8 -расм).
XIV – XV асрлар мобайнида улкан тарихий обидалар қад кўтарди: Самарқанд ш. Биби – Хоним жоме масжиди, Шаҳрисабз ш. Оқ – Сарой мажмуаси, Туркистон ш. Ахмад Яссавий мақбараси, Тошкент ш. яқинидаги Занги – Ота мақбараси ва бошқалар.
Ушбу бино ва иншоотлар қурилишида асосан пишиқ ғишт ва блоклар, безак деталлари ишлатилган. Катта девор юзаларини, пештоқларни, минораларни қоплаш муаммоси мозаика қопламалари деталларини ишлаб чиқаришни рағбатлантирди. Мозаика тузишда кўк, ҳаворанг, оқ, гоҳида яшил рангли кошинлар ишлатилган. Улар силлиқланган, сирланган кошинлар фонида муайян орнаментлар ҳосил қилган.
XVI асрда кўплаб йирик обидалар қурилди: Бухорода Чор – Бакр ансамблининг бир қисми ва Мадари – Абдуллахон, Тошкентда Бароқхон ва Кўкалдош мадрасалари, Қаффол–Шоший мақбараси, Чилдухтаронда Шайбонийлар мақбаралари ва бошқалар. Қурилиш кўлами керамик конструкцион ва безак материаллар ва буюмлар ишлаб чиқаришни кенгайтиришни тақозо этди. Бу даврда сирланган материалларни ишлатиш камайди. Бунга Қаффол – Шоший мақбарасининг ташқи безаги силлиқланган ғиштлардан барпо этилгани мисолдир.
Фаянс асосли кесма керамик мозаика Чор – Бакр ансамблида, Қусам ибн Аббос мақбараси (Шохи – Зинда, Самарқанд ш.) қурилишида ишлатилди. Бу даврда глинакерамика асосли турфа рангли олтин суви юритилган майолика исътемолдан чиқди, аммо фаянс буюмлар кенг миқѐсда ишлатила бошланди. Шартли равишда, XVI асрни архитектура фаянси асри деб аташ мумкин.