Самиғов н. А. Бино

2.2 – жадвал

Ўзбекистон безак керамикасининнг асосий физик – механик хоссалари

№	Керамика	Пишириш ҳарорати, 0С	Ишлатилган материал	Ўртача зичлик, г/см^3	Масса бўйича сув шимувчанлик, %	Сиқилишдаги мустаҳкамлик, кг/см^2
						Қуруқ ҳолатда	Сувга тўйинган ҳолатда
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Безак буюмлар, I-VIII аср.	800-900	Сомон қўшилган лѐсс	1,41-1,47	23,3-26,0	210-245	110-181
2	Қоплама ғишт, X-XIII аср.	800-950	Лѐсс, гоҳида озгина сомон қўшилган	1,46-1,64	22,1-26,0	106-240	84-226
3	Кесма терракота, XII-XIII аср.	750-1000	Йирик доналардан тозаланган лѐсс, таркибда тола, жун ва қамиш момиғи бўлади	1,39-1,55	27,5-31,8	95-260	92-253
4	Қисман сирланган орнаментли кесма керамика, XII-XIIIаср.	900-950		1,62-1,92	12,1-15,9	325-452	318-445
5	Сирланган майолика, XII-XIII аср.	900-1000	Лѐсс	1,45-1,46	28,4-31,3	117-169	65-160
6	Кесма сирланган керамика, XIV аср.	850-950	Йирик доналардан тозаланган ва жун, майин ўсимлик ва момиқ қўшилган лѐсс	1,34-1,53	12,4-25,7	211-438	155-279
7	Глинакерамика асосли майолика, XIV аср.	850-1000	Лѐсс	1,40-1,63	20,0-26,6	164-419	85-419
8	Кошинлар, XIV аср.	850-950	Лѐсс	1,34-1,70	21,1-26.8	119-582	87-193

9	Фаянс асосли майолика, XV аср.	950-1200	Кварцит, глина, оҳак	1,30-1,58	22,8-39,4	22-77	17-46
10	Фаянс асосли мозаика, XIV аср.	950-1150	Кварцит, глина, оҳак	1,50-1,58	20,5-30,1	82-165	15-124
11	Глинакерамика асосли майолика, XV аср.	900-950	Лѐсс	1,55-1,70	16,3-27,7	122-340	111-300
12	Кошинлар, XV аср.	800-950	Лѐсс	1,38-1,63	20,5-28,9	88-307	71-232
13	Фаянс асосли майолика, XV аср.	1000-1100	Кварцит, глина, оҳак	1,44-1,68	6,0-23,6	48-135	27-128
14	Фаянс асосли мозаика, XV аср.	950-1150	Кварцит, глина, оҳак	1,59-1,75	19,2-38,0	63-238	52-347
15	Фаянс асосли майолика, XV аср.	900-1100	Кварцит, глина, оҳак	1,60-1,83	16,3-26,5	53-130	34-101
16	Фаянс асосли мозаика, XV аср.	900-1100	Кварцит, глина, оҳак	1,40-1,65	17,0-59,0	43-174	22-120
17	Фаянс асосли кошинлар, XVI аср.	900-1100	Кварц қуми, глина, оҳак	1,61-1,88	11,4-20,6	29-155	18-100
18	Глинакерамика асосли кошин, XVII аср.	900-1000	Лѐсс	1,63-1,70	15,0-20,0	224-492	188-314
19	Фаянс асосли мозаика, XVII аср.	950-1150	Кварцит, глина, оҳак	1,43-1,67	21,2-22,3	70-155	60-90
20	Глинакерамика асосли майолика, XIX аср.	850-950	Лѐсс, гоҳида қум қўшилган	1,45-1,47	21,3-25,1	102-223	—
21	Шердор мадрасаси пештоқини таъмирлаш учун 1961 й. Самарқанд устахонасида тайѐрланган фаянс асосли мозаика	900-980	Мисол: лѐсс, гилмоя, оқ қум; лѐсс, гилмоя, оқ қум, қамиш момиғи	1,67-2,04	13,9-22,3	18-92	17-92

Ўзбекистонда тоза кварц қуми Самарқанд шаҳри яқинидаги Чўпон – ота, Тошкент шаҳри яқинидаги Мойқўрғон, Фарғона водийсидаги Хайдорон ва Локкон конларидан қазиб олинган. Сир таркиблари олишда муваффақиятли ишлатилган кварцит конлари Чўпон ота, Оқтош, Олмалиқ ва бошқа худудларда жойлашган.
Сир таркибларининг иккинчи асосий компоненти бўлган ишқорлар Марказий Осиѐ чўл ва чалачўл худудларда кенг тарқалган солянка ўсимлиги кулидан олинган. Кул таркибида 50% гача ишқорлар (асосан натрийли) ва кам миқдорда магний, калций, аморф кремнезем ва бошқа моддалар бор.
Хоссаларини яхшилаш мақсадида сир массаси таркибига оз миқдорда пластик глина, оҳактош ѐки доломит, ѐрқин ялтираш хусусияти бериш учун қўрғошин қўшилган. Сир массасини гилтупроқли қизил – жигарранг асосга суртишда зарур бўлган, сирни (глазурни) қоплаш ва ѐпишиш хоссаларини яхшилаш мақсадида таркибига қалай аралаштирилган (2.5-расм).
Рангли сирлар олишда турли минерал бўѐқлар ишлатилган: мис оксиди (ҳаворанг), марганец рудаси
– магил (олчаранг – жигарранг), кобалт ва мис (кўкранг), темир (сариқ), марганец (қора) ва бошқалар. Таркибида хром ва темир оксиди кўп миқдорда бўлган малгаш сариқ рангли сир олишда ишлатилган. Темир ва мис аралашмаси асосида яшил рангли сирлар олинган.
Сирли қоплама 0,1 – 2 мм қалинликда буюм юзасига суртилган. Сирли қоплама қаттиқлиги МООС шкаласи бўйича 7 классга (кварц) тааллуқлидир.
Таъкидлаш зарурки, сирланган безак буюмлар ва ғиштларнинг
юқори сифатлилиги гилтупроқ

таркибларининг тозалиги, технологик жараѐнларнинг ўта аниқликда бажарилганлиги, шу
2.5-расм. Керамикага сир (глазур) қопламаси. Улуғбек мадрасаси минораси. Самарқанд ш.

жумладан гилни ювиб тозалаш, тиндириш, аралаштириш, буюмни зичлаштириб қолиплаш ва ниҳоят сифатли пишириш билан изоҳланади.

Фаянсли керамика технологияси
Юқори мустаҳкамлик, ѐрқин пишган қатлам, ишлов беришнинг осонлиги ва сирнинг асосга юқори адгезияси фаянсли керамика буюмларини XII−XVI асрларда архитектура ѐдгорликларини безашда – қоплашда кенг миқѐсда ишлатишга сабаб бўлди. Қадимда ишлатилган фаянс буюмлар таркиби кварц (75 – 85%), гилтупроқ (15 – 25%) ва оҳакдан иборат.
Фаянс безак буюмлари тайѐрлаш технологияси қуйидагича: таркиби 90 – 95% кремнеземдан иборат кварц йирик дарзлар ҳосил бўлгунча керамик хумдонларда ѐки оддий гулханда куйдирилган, кейин ўртача 0,1 – 0,3 мм йирикликгача қўл ѐки сув тегирмонларда майдаланган ва туйилган; Оҳак пушонкаси, майда туйилган гилтупроқ сувли мухитда ишланган; тайѐрланган суспензияга кварц кукуни аралаштирилган. Ҳосил бўлган пластик масса хоссалари қоришма (шихта) таркибидаги гилтупроқ миқдорига боғлиқдир. Фаянс массаси таркибида кварц кукуни кўп бўлгани учун унинг пластиклиги кам, натижада масса қийин қолипланувчан бўлади.
Плита кўринишидаги фаянс массасидан буюмлар қолипланмасдан оддий кесиш усулида тайѐрланган. Фаянс массасини тахта устига ѐйиб, зичлаштирилган ва танланган орнамент деталлари шаклида пичоқ билан кесиб олинган. Кварц туфайли бикр каркасли бўлган фаянсли буюмлар табиий шароитда ҳеч бир қийинчиликсиз қуритилган.Фаянс буюмлар икки босқичда пиширилган: биринчи босқичда 1000 – 1200^оС ҳароратда ва иккинчи босқичда сирли таркибнинг эришига мос келадиган 600 – 720^оС .
Фаянснинг юқори ғоваклиги (45% гача) унинг мўртлигини ва осон ишлов берилишини (арралаш, кесиш, тешиш ва бошқ.) белгилайди ва шу сабабли XIV асрдан бошлаб мозаикали безак қопламалар яратишда кенг тарқалган. Етарли юқори даражада ғоваклиги фаянс асос билан сирнинг яхши адгезион мустаҳкамликга эришишини таъминлаган. Бунда фаянс асос ва сирли қопламанинг ҳароратдан чизиқли кенгайиш коэффициентлари фарқидан қатъий назар, улар ўртасида ўтиш қатлами (буфер) ҳосил бўлиши туфайли буюмнинг яхлитлиги таъминланган.
Фаянс асосида мозаика деталлари қалинлиги 2 – 3 мм ҳолда қирқиб олиш имконияти туғилган. Фаянс шаффоф ишқорли – қўрғошинли ѐки ишқорли ва шаффоф бўлмаган ишқорли – қўрғошинли – қалайли таркиблар асосидаги сирлаш массалари билан қопланган. Шаффоф сирлар яшил, кўк марганецли – қора ва сариқ рангларда бўлади. Мовий, ҳаворанг сирлар гумбазларни қоплашда ишлатиладиган мозаика ва кошин буюмлар тайѐрлашда фойдаланилган. Фаянс асосларга қопланган сирлар Моос шкаласи бўйича 5, 6, 7 классларга тааллуқли ҳисобланади.
Таъкидлаш зарурки, қадимда кулол усталар юқори савияга эга бўлганлар ва фаянс асосида безак архитектура буюмлари ва деталлари ишлаб чиқариш технологик жараѐнларини жуда яхши ўзлаштирганлар. Шу сабабли XVI асрдан эътиборан деярли ҳамма турдаги керамик қоплама буюмлар фаянс асосида тайѐрлана бошлаган (2.6 - расм).
Анъанавий керамик буюмларнинг ишлатилиши.
Аслида, дунѐда пишиқ ғишт ишлаб чиқариш эрамиздан аввалги минг йилликларда бошланган бўлсада, Марказий Осиѐ, хусусан Ўзбекистон худудида жойлашган монументал бинолар қурилишида улар эрамизнинг III-V асрларидан бошлаб кенг миқѐсда ишлатила бошланган.
Пишиқ ғишт, мураккаб шаклли терракота буюмлар ва бошқа керамик безак материаллар Денов шаҳри яқинидаги Хонақо– тепа қурилишида эрамиздан аввалги биринчи асрларда, Тошкент шаҳри яқинидаги Оқ– тепа қўрғонида V – VII асрларда, Бухоро шаҳри яқинидаги Варахша саройида VI – VIII асрларда,

Афросиѐбда (Самарқанд ш. яқинида) сарой ва бинолар қурилишида ва бошқа жойларда ишлатилган.