Самиғов н. А. Бино

Технологик хоссалар

Технологик хоссалар тошни қайта ишлаш самарадорлигини белгиловчи омилдир. Улар моҳият жихатидан тоғ жинсининг физик – механик хусусиятларидан келиб чиқади. Тошга ишлов беришда операциялараро чиқиш, қайта ишланувчанлик, акс эттириш қобилияти муҳимдир.
Операциялараро чиқиш – муайян технологик операциялар ѐки бутунлай қайта ишлаш технологик жараѐнлари натижасида тош буюмнинг ҳажм бирлигидаги хом ашѐдан олинишдаги сақланишидир.
Бу хусусият тошнинг ѐрилишга мойиллиги, ғоваклиги, юмшаши, эгилишга мустаҳкамлиги, мўртлиги ва ш.к. боғлиқдир. Бунда тош буюмнинг ўлчамлари, биринчи навбатда қалинлиги мухим омил ҳисобланади.
Одатда тоғ жинсига ишлов берилганда ҳажм бирлигидаги маҳсулотнинг муайян қисми йўқотилади. Масалан, мармарнинг назарий жиҳатдан чиқиши 100% бўлса, кесилгач – 50%, бурчаклари ростлангач – 41%, силлиқланиб – жилоланган буюм чиқиши – 37%. Тайѐр тош маҳсулотларининг чиқиши 0,2 – 0,6 атрофида бўлади. Тош буюмларининг чиқиши, м²/м³, оқ мармарлар – 21 – 28, рангли мармарлар – 10 – 20,гранитлар – 10 – 18.
Қайта ишланувчанлик – мажмуавий технологик хусусият бўлиб, тошнинг шакл ва фактура бериш жараѐнидаги ишчи асбоблар воситаси таъсирига берилувчанлигидир. Бу катталик тошнинг физик – механик хоссаларидан ташқари унинг петрографиясига, минерал таркибига, аралашмаларнинг борлигига ва ш.к. боғлиқ бўлади ва қайта ишланувчанлик коэффициенти К_о билан ифодаланади:
_  / _{ЭТ ,}
бу ерда, Т ва Т_эт - мутаносиб равишда кўрилаѐтган ва эталон тошларнинг маҳсулот бирлигидаги солиштирма меҳнатталаблиги, одам^.соат/м². Ушбу катталикни тақрибан аниқлаш учун қуйидаги ифода ишлатилади:
Κ_Ο = R_cuк / C ,
бу ерда, R_сиқ – тошнинг сиқилишга мустаҳкамлиги, МПа; С – тоғ жинси турига боғлиқ бўлган (гранитлар учун С=40, мармарлар учун С=70, туфлар учун С=125 ва ҳ.к.) эмперик коэффициент.
Француз қурувчиси Ронделе (XIX аср ўртаси) таъбирича эталон тошнинг қайта ишланувчанлиги 1 тенг бўлган ҳолда Париж атрофидаги конлар тошларининг бу катталиги 0,299 дан 1,267 гача бўлган.
Таъкидлаш зарурки, ҳозирги кунда тошларга ишлов беришда қайта ишланувчанлик бўйича ягона классификация тузилмаган.