Samarqand veterinariya meditsina

bilan ta'minlanganlik holati tahlili.

1. 
   Yer resurslari va fermer xo'jaliklarining ular bilan ta'minlanganlik holati
   

Respublika yerining bir qismi shaharlar va aholi punktlari, bir qismi transport va kommunikasiyalar, daryo va suv havzalar bilan band yerlar, o’rmon xo’jaligi yerlari, harbiy maqsadlar uchun ajratilgan yerlar va davlat zahira fondidan iborat. Biz uchun eng muhimi, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar hisoblanadi. Respublikaning yer manbalari cheklangan va u qishloq xo’jaligi tarmog’ida foydalanadigan resurs sifatida kamayib bormoqda.
Yer barcha ishlab chiqarilayotgan boyliklarning manbasi ekanligi ko’p martalab e’tirof etilgan. Sanoat ishlab chiqarishining ayrim turlari uchun yer imoratlar turadigan oddiy baza, qishloq xo’jaligida yesa asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Ya’ni kishilar yerga ishlov berish yo’li bilan ishlab chiqarishga ta’sir etadi. Yer bir paytda mehnat predmeti (mehnat yo’naltiriladigan ob’yekt sifatida) va mehnat quroli (yerda zarur biologik sharoitlarni tug’dirish natijasida o’simliklar rivojlanadi) sifatida qishloq xo’jaligida yuzaga chiqadi. Yer har bir xalqning asosiy boyligidir.
Yer islohoti bu yer munosabatlarining shakllanishi bo‘lib, odamlar orasida yerdan foydalanish, taqsimlash va egalik qilish borasidagi munosabatlar yig‘indisidir. Respublikamizda yer islohotlarining asosiy yo‘nalishlari iqtisodiyotning agrar sektoriga qaratildi. Ayniqsa 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan "Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida"gi, "Dehqon xo‘jaligi to‘grisida"gi Qonunlar yer uchastkalarining fermer va dehqonlarga taqsimlanishida asosiy dasturulamal bo’ldi. Bu qonunlar orqali haqiqiy yer egalari, mulkdorlar sinfi shakllantirilib, ham aholiga, ham davlatga katta foyda keltirish imkoniyatlari ko‘rsatildi.
Qishloq xo'jaligi ahamiyatiga ega bo'lgan yerlar deb qishloq xo'jaligi ehtiyojlariga ajratilgan, shuningdek, shu maqsadlarda hududiy rejalashtirishga muvofiq belgilangan yer maydonlariga aytiladiO’zbekiston Respublikasi 447,4 mln. gektar yer maydoniga ega. Respublika qishloq xo’jaligiga yaroqli yer maydonilarining 81 foizi yoki 26,6 mln. gektarini yaylov va pichanzorlar tashkil etadi. O’zbekiston qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning 16 foizi haydaladigan yerlardir. Mamlakatning lalmikor yerlari 6,6 mln. gektar. Shundan 3,0-3,2 mln. gektari haydaladi va ularda lalimi dehqonchilik bilan shug’ullaniladi. Qolgan qismidan namlikning juda kam bo’lganligi sababli foydalanilmaydi.


Q

№	Yerdan foydalanuvchilar	2019 yil
		ming. ga	foiz
	Jami yer fondi Shundan	44410.3	100.0
1	Qishloq xo’jalik korxonalari va tashkilotlari foydalanayotgan yerlar	24968.6	56.3
2	O’rmon xo’jalik korxonalari yerlari	8409.2	18.9
3	Sanoat, transport, mudofaa, aloqa va boshqa tashkilotlar yerlari	1928.1	4.3
4	Aholi yashash joylari	234.0	0.5
5	Zahiradagi yerlar	7469.6	16.8
6	Gidrotexnika va boshqa suv xo’jaligi tashkilotlari yerlari	819.2	1.8
7	Tabiat muhofazasi, soglomlashtirish va madaniy ahamiyatga ega yerlar	72.5	0.2
8	Boshqa yerlar	509.1	1.2

*O’zbekiston Respublikasi geokadastr va yer resurslari davlat qo’mitasi ma’lumotlari


Jami qishloq xo‘jalik yerlarining 98,7 foizini, Buxoro viloyatida — 92,5 foizini, Surxondaryo viloyatida — 73,8 foizini, Qashqadaryo viloyatida — 68,8 foizini, Samarqand viloyatida — 61,6 foizini, Xorazm viloyatida — 59,8 foizini, Toshkent viloyatida — 54,8 foizini, Qoraqalpog‘iston Respublikasida — 91,6 foizini tashkil etadi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarining deyarli 95,0 foizdan ortig‘ini yetishtirib beradigan haydaiadigan yerlar Respublika hududi bo‘yicha notekis taqsimlangan.
Haydaiadigan yerlarning eng katta maydonlari Qashqadaryoda — 16.9 foiz, Jizzaxda — 11,1 foiz, Samarqandda — 10,9 foiz hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasida — 10,5 foizdan iborat. Shu vaqtning o‘zida nisbatan kichik maydonlar Namanganda — 4,8 foiz, Buxoroda — 4.9 foiz, Andijonda — 5,0 foiz, Xorazmda — 5,2 foiz va Navoiyda — 2,7 foiz. Haydaladigan yerlaming eng mahsuldor va samarali qismi sug‘orma yerlardir.
Yuqoridagilardan xulosa shuki Respublikada mavjud yer maydonlaridan maksimal foydalanishga e’tiborni kuchaytirish zarur.
O’zbekiston Respublikasi yer kodeksining 8-moddasida yer fondi toifalari belgilab qo’yilgan. “O’zbekiston Respublikasining yer fondi yerlardan foydalanishning belgilangan asosiy maqsadiga ko’ra quyidagi toifalarga bo’linadi:

1. 
   qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga tayin etilgan yerlar - qishloq xo’jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yoki ana shu maqsadga mo’ljallangan yerlar. Qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlar sug’oriladigan va sug’orilmaydigan (lalmikor) yerlar, haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, ko’p yillik mevali dov-darxtlar va tokzorlar yegallagan yerlarga bo’linadi;
   

~ 10 ~

№	Yo'nalishlar	soni	yer maydoni, g^a	ekin maydoni, g^a
	Jami	1736	66559	51412
1	Paxta va g’allachilik	1149	36874	30273
	salmog'i,%	66,2	55,4	58,9
2	Sabzavot polizchilik	4	30	7
	salmog'i,%	0,2	0,0	0,0
3	Bog’dorchilik va uzumchilik	185	4525	2368
	salmog'i,%	10,7	6,8	4,6
4	Chorvachilik	148	5439	3456
	salmog'i,%	8,5	8,2	6,7
5	G’allachilik (lalmida)	244	19656	15291
	salmog'i,%	14,1	29,5	29,7
6	Boshqalar	6	35	17
	salmog'i,%	0,3	0,1	0,0
	*Manba: Payariq tumani qishloq xo’jaligi		bo’limi ma’lumotlari

2.1.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Payariq tumanida 1736 fermer xo’jaligi bo’lib, fermer xo’jaliklarida 2018 yilda jami yer resurslari miqdori - 66559 gektarni, ekin maydoni - 51412 gektarni tashkil etgan. Tumanda paxta-g’alla yetishtiruvchi 1149 (66,2%) fermer xo’jaligi bo’lib, ular ixtiyorida 36874 ga (55,4%) yer va 30273 ga (58,9) ekin maydoni bo’lgan.


11

2. 
   Mehnat resurslari va xojaliklarining ular bilan ta'minlanganlik holati tahlili
   

O’zbekiston Respublikasi «Mehnat Kodeksi»ning 1-bob 8-moddasida mehnatning ulug’vorligi to’g’risida shunday deyilgan: «Har bir shaxsning mehnat huquqlarini himoya qilish kafolatlanadi, bu himoya mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishini tekshiruvchi va nazorat qiluvchi organlar, shuningdek mehnat nizolarini ko’ruvchi organlar tomonidan amalga oshiriladi». Mehnat - bu insoning maqsadli faoliyati bo’lib, bu jarayonda u tabiat predmetlarini o’zining ehtiyojlarini qondirish uchun moslashtiradi va o’zgartiradi. O’z kuchini qo’shgani holda inson, mehnat qurollaridan foydalanib, tabiat bergan materiallarni, kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiradiganmoddiy ne’matlarga, boyliklarga aylantiradi. Mehnat jarayoni, insonning ish joyida, uning mehnat faoliyatining ma’lum natijalariga erishishga yo’naltirilgan harakatlarining to’plamini bildiradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslarining miqdoriga, tarkibiga, malakasiga va ulardan foydalanish samaradorligiga bog’liq. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslariga mehnatga yaroqli erkaklar -16 dan 60 yoshgacha, ayollar -16 dan 54 yoshgacha, shuningdek qishloq joyda yashovchi o’smirlar va nafaqaxo’rlar kiradi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida mehnat resurslari tarkibiga

1. 
   Doimiy;
   
2. 
   Mavsumiy;
   
3. 
   Vaqtinchalik ishchilar, shuningdek, shtatda turuvchi;
   
4. 
   O’smirlar;
   
5. 
   Nafaqaxo’rlar kiradilar.
   

Shu jumladan:

1. 
   Doimiy ishchilarga - muddatsiz ishga qabul qilinganlar;
   
2. 
   Mavsumiy ishchilar - 6 oygacha muddatga qabul qilinganlar;
   
3. 
   Vaqtinchalik ishchilarga - 2 oygacha muddatga qabul qilin-ganlar kiritiladi.
   

Mehnat resurslari qishloq xo’jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarish resurslarining eng faol omili sifatida katta ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqarish jarayonida ongli ravishda qatnashib, ko’proq, sifatliroq mahsulotlarni talabni qondiradigan miqdorda yetishtirishga, ish va xizmatlarni bajarishga harakat qiladi. Shunday ekan, ulardan yil davomida to’liq, samarali foydalanishga erishish lozim. Buning uchun mehnat resurslaridan foydalanilayotganlik darajasini aniqlash kerak.
Uni aniqlash uchun quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:
Mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti. Uni aniqlash uchun ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qatnashgan mehnat resurslari miqdorini (kishi) xo’jalikda shartnoma (buyruq) bo’yicha mavjudbo’lgan mehnat resurslari
miqdoriga taqsimlanadi. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: