Ko'p tarmoqli fermer xo'jaligining asosiy tarmog'ida mahsulotlar tannarxi sotish bahosi daromad foyda summasi rentabelik darajasi va
ularni yaxshilash imkoniyatlari Tannarx korxonada mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan joriy, ya’ni yillik pulda ifodalangan xarajatlarning jam i yig'indisidir. Qishloq xo'jaligida m ahsulot ishlab chiqarish xarajatiari tarkibi quyidagilardan iborat. D ehqonchilikda: to ‘g‘ri m ehnat haqi ajratm alari bilan; o ‘g‘it va ko‘chatlar; am ortizatsiya; urug'lik; ishlar va xizmatlar; yoqilg'i moylash materiailari; sug'urta to'lovlari; um um ishlab chiqarish; boshqa xarajatlar. C horvachilikda: — to ‘g‘ri m ehnat haqi ajratm alari bilan; — yem-xashak; — am ortizatsiya; — ishlar va xizmatlar; — yoqilgl moylash materiailari; — sug'urta tolovlari; — um um ishiab chiqarish xarajatiari; — boshqa xarajatlar. K orxonaning m ahsulot olish uchun sarflangan ham m a ishlab chiqarish xarajatiari yig‘indisi yalpi m ahsulot tannarxini ifodalaydi va quyidagicha hisoblanadi:
YM T = Xlxh Asosiy va qo'shimcha mahsulot birligining tannarxi jam i ishlab chiqarish xarajatlarining yalpi m ahsulot miqdoriga nisbati bilan topiladi
Xi.ch
KMQ=
YM
Mahsulot birligi tannarxidan tashqari ayrim ishlar (traktor, avtotransport, ishchi hayvon va boshqalar)ning, shuningdek, qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo'lgan yerga ishlov berish, bir bosh hayvondan m ahsulot olish xarajatlari ham aniqlanadi. Xarajatlarning shakllanish bosqichlariga qarab, tannarxning quyidagi turlari mavjud bo'ladi:
Texnologik;
Ishlab chiqarish;
Tijorat yoki t o i a tannarx.
Texnologik tannarxga, m ahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan bog'liq bo‘lgan, shuningdek, bo'lim lard a brigada, ferma va sexlarda ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil qilish bilan bog'liq xarajatlar kiradi.
Ishlab chiqarish tannarxi texnologik tannarxlarning yig‘indisini, korxonani va ishlab chiqarishni butunlay boshqarish bilan bog'liq xarajatlarning (umum xo‘jalik xarajatlari) yig‘indisini ifodalaydi.
Tijorat yoki to‘la tannarx ishlab chiqarish xarajatlarining jamisi va mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan, muomala xarajatlarining yig‘indisini ifodalaydi. U faqat tovar m ahsulot uchun hisoblanadi. B undan tashqari, hisoblash xarakteriga qarab quyidagicha tannarx turlari aniqlanadi:
22
Reja tannarxi;
Dastlabki, vaqtinchalik va taxm iniy tannarx;
Haqiqiy tannarx.
Reja tannarxi, bu korxona rejalashtirayotgan davrdagi m ahsulot birligiga sarflanishi lozim b o ‘lgan xarajatlar yig'indisini ifodalaydi.
Vaqtinchalik yoki taxminiy tannarx esa, masalan, 9 oylik haqiqiy xarajatlarni va 4 -kvartaldagi reja xarajatlarini o ‘z ichiga oladi.
Haqiqiy tannarx esa yil oxirida korxona xo‘ja!ik faoliyatini yakun qilishda yillik hisobotlar asosida hisoblanadi. U olingan yalpi m ahsulotuchun sarflangan haqiqiy xarajatlar asosida topiladi. M ahsulot tannarxi shakllanish joyiga qarab, individual (konkret korxonada, uyushm a va boshqa), zona (m a’lum bir zonaning o'rtachasi) va tarm oq tannarxlariga bo‘linadi (m am lakat b o ‘yicha o ‘rtacha).
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va kiritilmaydigan xarajatlar bo'ladi:
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
bevosita va bilvosita m oddiy xarajatlar;
bevosita va bilvosita m ehnat xarajatiari;
d) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jum ladan, ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustam a xarajatlar.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobga olinadigan ham da davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar:
sotish xarajatiari;
boshqarish xarajatiari (ma’muriy sarf-xarajatlar); d) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar.
Xo'jalik yurituvchi subyektning um um xo'jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisob-kitob qilishda hisobga olinadigan xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatiari:
foizlar bo‘yicha xarajatlar;
xorijiy valuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari;
qimmatli qog‘oziarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash
moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar.
Favqulodda zararlar, u darom ad(foyda)dan olinadigan soliq tolangunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. Yuqorida sanab o'tilgan xarajatlarni turlarga b olinishini kengroq ko'rib chiqish maqsadga muvofiq, ular:
Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlar;
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan mehnatga haq to'lash xarajatiari;
Ishlab chiqarishga tegishli b o ig an ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar.
Xarajatlar konsepsiyasining samaradorligini umumlashtiruvchi ko'rsatkichi
rentabellik hisoblanadi va u iste’mol qilingan resurslarning qaytimini ifodalaydi. Rentabellik nisbiy ko'rsatkich bo'lib, ishlab chiqarishning daromadlilik darajasini bildiradi. Bu ko'rsatkichni korxona faoliyatini baholash va investitsiyaviy siyosatni yuritish ham da baho belgilashda asosiy m ezon sifatida ishlatishadi. Xo'jalikning rentabelligini aniqlash yalpi mahsulot, yalpi va sof daromad kabi omillar bilan bog'liq.
Yalpi mahsulot — bu xo'jalikda yetishtirilgan barcha m ahsulotning yig'indisidir.
Yalpi daromad — yalpi m ahsulot qiym atidan sarflangan ishlab chiqarish m ablag'lari (m aterial — pul xarajatiari) chiqarib tashlansa hosil bo'ladi.
Yalpi daromad, o ‘z navbatida, sof daromad va mehnat haqiga ho'iinadi.
Sof daromad — yalpi darom adning m ehnat haqi fondi chiqarilib yuborilgandan keyin qolgan qismi hisoblanadi. Sof daromad mahsulotni realizatsiya qilishdan kelgan sum m adan uni yetishtirishga sarflangan xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga tengdir. Xo'jali nin g rentabelligi, dastavval, mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof darom ad (foyda) bilan xarakterlanadi. Qishloq xo'jalik m ahsulctlarining bahosi barqaror darajada bo'lsa, tannarx kamayadi, m ahsulot yetishtirish va realizatsiya qilish hajm i ko'payadi, uning sifati yaxshilanadi. Bularning hammasi rentabellikni oshirishga imkon beradi.
Rentabellikda mutloq Ko‘rsatkich — bu foydadir. Foyda ~ bu realizatsiya qilish natijasida olingan sof daromadning qismi bo'lib, и mahsulot sotishdan keladigan mablag‘dan — sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarni yoki to'la tannarx qiymatining chiqarib tashlangan qismiga teng bo'ladi:
