Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

Patent qonuni va uning 
ob’ektlari
. Innovatsion 
rivojlanish sharoitida faol iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish 
muqarrar ravishda kompaniya tomonidan qo‘llaniladigan va ishlab 
chiqilgan ilg‘or texnik yechimlarni himoya qilish zarurati bilan 
bog‘liq. Innovatsiyalarni himoya qilishning eng samarali vositasi 
patentlashdir. Patent (lotincha: patens – ochiq, aniq, ravshan) – 
texnik yechim yoki ixtironing davlat tomonidan eʼtirof etilganligini 
va ixtirochining oʻz ixtirosiga olgan mutlaq huquqini tasdiqlovchi 
hujjat. Patent olish jarayoni, patent oluvchining maʼsuliyatlari va 
eksklusiv huquqlari turli mamlakatlarda har xildir. Shunday boʻlsa 
ham, har bir patent olish uchun yozilgan arizada ixtironing biror-
bir yangilik kiritayotgani haqida maʼlumot boʻlishi kerak. Koʻp 
mamlalakatlarda 
berilgan 
ekskluziv 
huquqlar 
boshqalar 
patentlangan ixtironi ruxsatsiz yasashi, qoʻllanishi, sotishi yoki 
tarqatishning oldini oladi.[1] 
Xalqaro Savdo Tashkilotining mualliflik huquqlari boʻyicha 
shartnomasiga koʻra, bu tashkilotga aʼzo mamlakatlarda har 
qanday sohadagi ixtiro uchun patentlar mavjud boʻlishi zarur. 
Patentni odatda davlat beradi. Davlat patent idorasi 
tomonidan ixtiro muallifiga yoki ariza boʻyicha huquqiy vorisiga 
beriladi. Koʻp mamlakatlardagi qonunlariga koʻra, patent 15 – 20 
yil muddatga beriladi. Baʼzi mamlakatlarda ixtorolarni himoyalash 
vaqti odatda kamida 20 yil boʻlishi kerak. Patent odatda shu patent 
chiqarilgan mamlakat hududida amal qiladi. Xalqaro amal qiluvchi 

---

115 
patentlar ham mavjud. Baʼzi mamlakatlarda maʼlum bir 
sohalardagi ixtirolar uchun patent berilmaydi. 
Oʻzbekistonda ixtirolar, foydali model, sanoat namunasiga 
nisbatan qoʻyiladigan patent olish huquqini vujudga keltiradigan 
talablar hamda patent idorasining bunday hujjatni berish tartibi 
mamlakatning “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari 
toʻgʻrisida”gi qonuni(1994-yil 6-may)da belgilab qo‘yilgan. 
Bir qancha mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatining 
muayyan turlari bilan shugʻullanish uchun berilgan maxsus 
ruxsatnoma ham “patent” deb ataladi. Davlatdan bunday patentni 
sotib olish tadbirkorlarni(odatda, yakka tartibdagi tadbirkorni) 
bundan keyingi (bir yilga yoki boshqa davrga)soliqlar toʻlashdan 
ozod etadi. 
Patentning qiymati shundan iboratki, u o‘z egasiga uni o‘zi 
foydalanishi uchun eksklyuziv huquqni beradi va boshqalarning 
roziligisiz RIAni u olingan mamlakat hududida chiqarilgan
muddat davomida foydalanishni taqiqlaydi. Patent egasiga qonuniy 
monopoliya va muhim savdolashish huquqini beradi. 
Patent ixtironing yoki foydali modelning mohiyatini 
hamma uchun ochib beradi, shuning uchun unda tavsiflangan 
texnik yechimdan har qanday shaxs o‘z mahsulotlaridan boshqa 
mamlakatlarda erkin foydalanishi mumkin, ammo bunday 
mahsulotlarni patent amal qilgan mamlakat hududiga olib kirish 
taqiqlanadi. 
Patent quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
1) mualliflik huquqi egasining intellektual mulkini nusxa 
ko‘chirish va o‘g‘irlashdan himoya qiladi; 
2) marketing vositasi sifatida mualliflik huquqi egasining 
mahsulotlarining 
raqobatchilarga 
nisbatan 
qonuniyligini 
tasdiqlaydi; 
3) ma'lum bir bozor o‘rnini nazorat qilishni ta’minlaydi; 
4) mualliflik huquqi egasiga huquqni buzuvchidan patent 
buzilishini bekor qilishni, yetkazilgan zararni qoplashni, obro‘sini 
himoya qilish maqsadida sud qarorini e’lon qilishni talab qilishga 
imkon beradi. 

---

116 
Qonunchiligimizga muvofiq patent huquqlari ob’ektlari 
ya’ni, patentni muhofaza qilish mumkin bo‘lgan ob’ektlar bu
natijalardir. 
1. Ilmiy-texnik sohadagi intellektual faoliyat: 
1) ixtiro - mahsulot (qurilma, modda, shtamm, hujayra 
madaniyati) yoki usuli bilan bog‘liq bo‘lgan texnik yechim 
(moddiy vositalar yordamida moddiy ob’ektda harakatlarni amalga 
oshirish jarayoni); 
2) foydali model - qurilmaga tegishli bo‘lgan texnik yechim 
himoyalangan (qurilma bu qism, yig‘ish yoki ularning o‘zaro 
bog‘liq to‘plami deb tushuniladi). Foydali model ko‘pincha kichik 
ixtiro deb nomlanadi. 
2. Badiiy dizayn sohasidagi intellektual faoliyat: 
1) sanoat namunasi - tashqi ko‘rinishini belgilaydigan 
mahsulotning badiiy dizayni himoyalangan. 
“Sanoat namunasi” atamasi texnik dizaynni (ya’ni 
mahsulotning ergonomik xususiyatlari) va estetik dizaynni (ya’ni 
ingl. jozibadorligi, mahsulotning rangi, tuzilishi, shakli) o‘z ichiga 
oladi. 
Ilmiy-texnik yoki badiiy-dizayn yechimi uchun patent olish 
o‘sha patentga layoqatlilikning ma’lum shartlari va mezonlariga 
javob berishi kerak: 
1.
Ixtirolar uchun: 
a) jahonning mutlaq yangiligi - texnik yechim zamonaviy 
texnika darajasidan ma’lum bo‘lmagan, va texnika darajasi 
ixtironing ustuvor sanasidan oldin dunyoda ommaga ma’lum 
bo‘lgan har qanday ma’lumotni anglatadi; 
b) ixtirochi qadam - yaxshi bilim va tajribaga ega 
mutaxassis uchun bu yechim aniq ravshan bo‘lmasligi; 
c) sanoatga tatbiq etish - takror ishlab chiqarish va 
iqtisodiyotning turli sohalarida foydalanish imkoniyatlarini 
anglatadi(sanoat, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy soha 
va boshqalar). 
2. Foydali model uchun: 
1) yangilik; 

---

117 
2) sanoat uchun qo‘llanilishi. 
3. Sanoat dizayni uchun: 
a) yangilik; 
b) o‘ziga xoslik. 
Patent huquqi ob’ektlari uchun yangilik mezonlari asosiy 
hisoblanadi. 
Yangilik shuni anglatadiki, ixtiro ilgari ma’lum bo‘lmasligi, 
ommaviy (ochiq, ommaviy) bo‘lishi, ustuvorlik sanasidan oldin 
dunyoning istalgan joyida hech qanday tarzda oshkor etilmasligi 
kerak. Dunyo yangiliklari prinsipiga muvofiq, patentga loyiq 
ob’ektning yangiligi patentga talabnoma topshirilgan kundan oldin 
dunyoda ommaviy bo‘lgan har qanday ma’lumot bilan 
obro‘sizlantirilishi mumkin. 
Xodimning ishidan foydalanishni huquqiy tartibga solish - 
xodim o‘z ish vazifasini bajarishi paytida yoki ish beruvchidan 
aniq topshiriq olganda yaratgan ishchi ixtirolari, foydali modellari, 
sanoat namunalari innovatsion faoliyatni boshqarish uchun juda 
muhimdir. Ushbu holatda mualliflik huquqi xodimga (muallifga) 
tegishli bo‘lib, bunday xodimning ixtirosi uchun mutlaq huquq va 
patent olish huquqi ish beruvchiga tegishli (agar shartnomada 
boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa). 
Ishlab chiqarish siri (nou-xau) va tijorat siri rejimiga 
bo‘lgan huquq innovatsion faoliyatning barcha natijalarini patent 
qonunchiligi yoki mualliflik huquqi ob’ekti sifatida himoya qilish 
mumkin emas va ba’zida bu maqsadga muvofiq emas. 
Tashkilot o‘zining innovatsion faoliyati natijalari to‘g‘risida 
maxfiy ma’lumotlarni (nou-xau sifatida) sir tutishni va ular 
o‘rtasida tuzilgan shartnomalarga muvofiq mustaqil ravishda yoki 
boshqa tashkilotlar bilan birgalikda foydalanishni afzal ko‘rishi, 
tijorat sirini tijorat siri rejimida saqlashi mumkin. 
Nou-xau bu texnik, iqtisodiy, ma’muriy yoki moliyaviy 
xarakterdagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi mumkin bo‘lgan 
maxfiy bilimdir. Ulardan foydalanish uni olgan kishiga ma’lum 
imtiyozlarni taqdim etishga imkon beradi. 

---

118 
Ishlab chiqarish sirlari (nou-xau) - bu uchinchi shaxslar 
uchun noma’lumligi sababli uchinchi yoki boshqa shaxslar 
qonuniy asosda erkin foydalanish huquqiga ega bo‘lmaganligi 
sababli haqiqiy yoki potensial tijorat qiymatiga ega bo‘lgan har 
qanday xarakterdagi (ishlab chiqarish, texnik, iqtisodiy, tashkiliy 
va boshqalar) ma’lumotlar. Unga nisbatan bunday ma’lumot egasi 
tijorat maxfiy rejimiga kirgan. 
Nou-xaularni himoya qilish uchun tijorat sirlari rejimi joriy 
etiladi ya’ni, mavjud yoki mumkin bo‘lgan holatlarda o‘z egasiga 
daromadlarni ko‘paytirish, asossiz xarajatlardan qochish, tovarlar, 
ishlar, xizmatlar bozorida o‘z mavqeini saqlab qolish yoki boshqa 
tijorat imtiyozlarini olishga imkon beruvchi axborotning maxfiyligi 
tartibi. Nou-xauga ega bo‘lish yoki uchinchi shaxsga tegishli nou-
xaulardan foydalanish qonun bilan jazolanadi. 
Ishlab chiqarish sirining egasi undan foydalanishning 
mutlaq huquqiga ega, bu uning mazmunini tashkil etuvchi 
ma’lumotlarning maxfiyligi saqlanib turganda amal qiladi. Ishlab 
chiqarish siriga bo‘lgan eksklyuziv huquqlarning egasi ularni 
begonalashtirishi yoki litsenziyalash shartnomasi bo‘yicha nou-
xaudan foydalanish huquqini berishi mumkin. 
Tijorat siri rejimida intellektual mulkni himoya qilish 
afzalroq bo‘lgan hollarda: 
1) sir patentga ega emas; 
2) maxfiy mahsulotga qaraganda ko‘proq texnologiyaga 
bog‘liq; 
3) ma’lumotni uzoq vaqt sir tutish mumkin; 
4) 
intellektual 
faoliyat 
natijalari 
patentlashga 
tayyorlanmoqda. 
Tijorat sirining muhim afzalligi shundaki, uning egasi 20 
yil o‘tgach, patentda bo‘lgani kabi unga bo‘lgan huquqini 
yo‘qotmaydi. 
Biroq innovatsion tashkilot sanoat josusligi qurboniga 
aylanib, raqobatdosh ustunligini, bozor yetakchisini yo‘qotib 
qo‘yishi va bunga qarshi chiqish uchun qonuniy asosga ega 
bo‘lmasligi xavfi mavjud. 

---

119 
Tijorat sirlarining zararli tomoni shundaki, agar boshqa 
tashkilot mustaqil ravishda bir xil jarayon, usul, uskuna yoki 
usulni ishlab chiqsa, raqobatdosh ustunlik darhol yo‘qolishi 
mumkin.