|
4. Intellektual mulk ob’ektlarni himoya qilish usullari
O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi bilan
intellektual faoliyat natijalari tovar aylanmasi sohasiga kiritildi
hamda ular intellektual mulk rejimiga bo‘ysundirildi. Intellektual
mulkning yangi mahalliy institutini yaratish 1991-1995-yillarda
boshlandi hamda o‘sha paytning o‘zida intellektual faoliyat
natijalarini himoya qilish to‘g‘risidagi bir qator qonunlar qabul
qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining to‘rtinchi
qismining kuchga kirishi, ilgari alohida qonunlar bilan tartibga
solingan barcha ob’ektlar bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar
uchun yagona huquqiy asosni yaratdi. Shu sababli ularning
112
aksariyati o‘z kuchini yo‘qotdi. Hozirgi vaqtda ushbu asrning
boshlarida qabul qilingan “Tijorat sirlari to‘g‘risida” (2014),
“Raqobatni rivojlantirish to‘g‘risida” (2012), “Axborotlashtirish
to‘g‘risida” (2003)gi qonunlar o‘z faoliyatini davom ettirmoqda.
Ammo asosiy qonunchilik akti Fuqarolik Kodeksi hisoblanadi.
Ma’lum bir guruhga tayinlanishiga qarab, intellektual faoliyatning
aniq natijalarini himoya qilishning turli usullari mavjud.
Mualliflik huquqi va mualliflik huquqi ob’ektlari.
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga muvofiq
mualliflik
huquqi
ob’ektlari
adabiyot
asarlari
sifatida
himoyalangan fan, adabiyot va san’at asarlari, shuningdek
kompyuter dasturlari hisoblanadi.
Ilm-fan, adabiyot va san’at asarlariga mualliflik huquqi ular
yaratilganligi sababli paydo bo‘ladi. Uning paydo bo‘lishi va
amalga oshirilishida asarni ro‘yxatdan o‘tkazishi, asarning boshqa
maxsus dizayni yoki har qanday rasmiyatchiliklarga muvofiqligi
talab qilinmaydi, ammo kompyuter dasturlarini ro‘yxatdan
o‘tkazish mumkin va ma’quldir.
Mualliflik huquqi g‘oyalar, tushunchalar, prinsiplar, usullar,
jarayonlar, tizimlar, texnik, tashkiliy va boshqa muammolarni hal
qilish usullari, kashfiyotlar, faktlar, dasturlash tillari, badiiy dizayn
sohasidagi intellektual faoliyat natijalariga taalluqli emas (yuqorida
aytib o‘tilganlarning ba’zilari patent qonuni bilan himoyalangan
bo‘lishi kerak, lekin ba’zi narsalar himoyalanmaydi. Masalan,
g‘oyalar.)
Asarlar muallifi shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega:
1) mualliflik huquqi (ya’ni, asar muallifi deb tan olish
huquqi);
2) nomga bo‘lgan huquq (ya’ni muallifning asl ismi,
taxallusi yoki ismisiz asardan foydalanish yoki foydalanishga
ruxsat berish huquqi);
3) har qanday shaklda oshkor qilish huquqi;
4) muallifning obro‘sini himoya qilish huquqi.
Mualliflik huquqi belgisi - ©.
113
Qoida tariqasida muallif eksklyuziv mulkiy huquqlarga
ham egalik qiladi. Shu jumladan: ko‘paytirish huquqi, har qanday
usulda tarqatish huquqi (sotish, ijaraga berish va h.k.), import
qilish huquqi, ommaviy namoyish qilish huquqi, ommaviy ijro
etish huquqi, translyatsiya qilish huquqi, tarjima qilish huquqi,
qayta ishlash huquqi, mukofot olish huquqi (muallifning kelishuvi
asosida). Masalan, kompyuter dasturining muallifi unga nisbatan
nashr qilish, nusxalash, sotish va boshqa foydalanish bo‘yicha
eksklyuziv huquqlarga egalik, uni mualliflik shartnomasi asosida
boshqa shaxsga o‘tkazishi mumkin.
Bundan tashqari, ba’zi bir huquqlarni ma’lum darajada
o‘zlarining eksklyuzivligini saqlab qolgan holda o‘tkazish
mumkin. Siz mualliflik huquqining bir qismini boshqalarning
huquqlarini cheklamasdan o‘tkazishingiz mumkin. Masalan,
Windows dasturining nusxalarini distribyutorlardan biri orqali
sotish orqali Microsoft ushbu mahsulotga
yoki boshqa
distribyutorlarning huquqlariga chek qo‘ymaydi.
Asarga mualliflik huquqi u ifodalangan moddiy ob’ektga
egalik qilish bilan bog‘liq emas. Kompyuter dasturining muallifi
o‘zining yozuvlari bilan barcha disklarga egalik huquqiga ega
emas, lekin distribyutor bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq ular
uchun haq olish huquqiga ega. Shu bilan birga, mualliflik huquqi
asarning ifoda shaklini himoya qiladi, ammo uning mazmunini
emas. Ilmiy monografiya misolidan kelib chiqqan holda, bu
mualliflik huquqining ob’ekti bu kitobda bayon qilingan g‘oyalar
emas, balki kitobning o‘zi ilmiy asarni ifoda etishning bosma
shakli sifatida ekanligini anglatadi. Har bir inson undagi
g‘oyalardan bemalol foydalanishi, materialni qayta nashr etishi,
nusxalashi yoki o‘ziniki sifatida o‘tkazishi mumkin.
Mualliflik huquqi mualliflik huquqiga qo‘shni huquqlardan
farqlanishi kerak. Ya’ni, mualliflik huquqini o‘zida mujassam
etuvchilarning
huquqlari:
ijrochilar,
fonogramma
ishlab
chiqaruvchilari, radioeshittirish va kabellarni uzatish tashkilotlari
va
ma’lumotlar bazalari ishlab chiqaruvchilari. Hozirda
O‘zbekistonda mualliflik huquqining davomiyligi muallifning
114
butun hayoti davomida va uning o‘limidan 70 yil o‘tgach
belgilanadi. Mualliflik huquqi, nomga bo‘lgan huquq va
muallifning obro‘sini himoya qilish huquqi kabi mualliflik
huquqining tarkibiy qismlari abadiy himoyalangan. Asarlarga
mualliflik huquqining amal qilish muddati tugashi ularni jamoat
mulkiga o‘tkazilishini anglatadi. Bunday asarlar har qanday kishi
tomonidan royalti to‘lamasdan erkin foydalanilishi mumkin.
Mualliflik
huquqini
buzganlik
uchun
O‘zbekiston
Respublikasi qonunlariga muvofiq fuqarolik, jinoiy va ma’muriy
javobgarlik belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
