Samarqand iqtisodiyot va servis instituti «Xizmatlar ko’rsatish, servis va uni tashkil etish» kafedrasi

1	2	3	4
5
1.	12.09.1850	7,5	20650	Xitoy
2.	21.04.1853	7,0	12000	Eron
3.	11.11.1855	6,9	10000	Yaponiya
4.	13.08.1968	8,5	25000	Chili, Peru
5.	16.08.1868	7,7	77000	Ekvador, Kolumbiya
6.	31.10.4876	8,0	215000	Hindiston
7.	17.11.1893	7,1	18000	Eron
8.	15.06.1896	8,5	22000	Yaponiya
9.	16.12.1902	6,5	4800	O’zbekiston
10.	04.04.1905	7,5	20000	Hindiston
11.	17.08. 1906	8,1	20000	Chili
12.	21.10. 1907	6,5	12000	Xitoy

13.	28.12. 1908	7,0	110000	Italiya
14.	13.01.1915	6,9	32610	Italiya
15.	16.12. 1920	8,6	243000	Xitoy
16.	12.04. 1921	6,5	15000	Tojikiston
17.	01.09. 1923	8,2	142807	Yaponiya
18.	22.05. 1927	7,9	40900	Xitoy
19.	01.05. 1929	7,2	5803	Eron
20.	11.08. 1931	7,9	10000	Xitoy
21.	25.08. 1933	7,5	9300	Xitoy
22.	15.01. 1934	8,3	10700	Hindiston
23.	30.05. 1935	7,6	60000	Pokiston
24.	25.01. 1939	7,8	28000	Xitoy
25.	26.12. 1939	7,8	32700	Turkiya
26.	15.01. 1944	7,2	8000	Argentina
27.	05.01. 1948	7,3	19800	Turkiya
28.	05.10. 1948	7,3	55000	Turkmaniston
29.	10.07. 1949	7,5	16500	Tojikiston
30.	05.08. 1949	6,8	6000	Ekvador
31.	29.02. 1960	5,9	13100	Marokash
32.	22.05. 1960	9,5	5700	Chili
33.	01.09. 1962	6,9	12225	Eron
34.	22.03. 1966	7,1	8064	Xitoy
35.	31.08. 1968	7,1	15000	Eron
36.	05.01. 1970	7,3	15621	Xitoy
37.	31.05. 1970	7,6	66794	Peru
38.	10.04. 1972	6,8	5010	Eron
39.	23.12. 1972	3,2	10000	Nikarauga
40.	04.02. 1976	7,5	23000	Gvatemala
41.	28.07.1976	7,8	242800	Xitoy
42.	16.08.1976	7,8	8000	Filipin
43.	29.10.1976	7,2	6000	Indoneziya
44.	16.09.1978	7,2	18220	Eron
45.	19.09.1985	8,1	30000	Meksika
46.	07.12.1988	7,0	45000	Armaniston
47.	20.06.1990	7,7	40000	Eron
48.	29.09.1993	6,3	9748	Xindiston
49.	16.01.1995	6,9	6348	Yaponiya
50.	30.05.1998	6,9	5000	Afgoniston
51.	17.08.1999	7,4	17500	Turkiya
52.	2001	8,0	20000	Xindiston

Jadval-3.3 O’zbekistonda 1900-2003 yillarda sodir bo’lgan kuchli zilzilalar ro’yxati

t/r	Sana	Magnituda	Qurbonlar	Mamlakat
1	2	3	4	5
1.	16.12.1902	6,4	9	Andijon
2.	28.03.1903	6,1	8	Oyim
3.	21.10.1907	7,4	9	Qoratog’
4.	23.01.1912	5,2	7	Namangan
5.	06.07.1924	6,4	7-8	Qurshob
6.	12.07.1924	6,5	8-9	Qurshob
7.	12.08.1927	6,0	8	Namangan
8.	02.10.1932	6,2	7	Tomdibuloq
9.	05.07.1935	6,2	8	Boysun
10.	18.12.1937	6,5	7-8	Pskom
11.	18.01.1942	5,9	7	Yortepa
12.	14.02.1942	5,5	7	Poytoq
13.	02.11.1946	7,5	9-10	Chokol
14.	02.06.1947	5,9	8	Nayman
15.	19.07.1955	5,2	7	Baxmal
16.	24.10.1959	5,7	7-8	Burchmulla
17.	03.08.1962	5,4	7-8	Markay
18.	17.03.1965	5,5	7	Qo’shtepa
19.	26.04.1966	5,3	7-8	Toshkent
20.	13.03.1968	5,1	7	Qizilqum
21.	08.04.1976	7,0	8-9	Gazli
22.	17.05.1976	7,3	9-10	Gazli
23.	31.01.1977	5,7	7-8	Isfara-Botken
24.	06.12.1977	5,3	7	Tovoqsoy
25.	10.12.1980	5,5	8	Nazarbek
26.	06.05.1982	5,8	8	Chimyon
27.	17.02.1984	5,6	7-8	Pop
28.	20.03.1984	7,3	9-10	Gazli
29.	15.05.1992	5,5	8	Izboskan
30.	31.10.1998	5,2	7-8	Qamashi

Zilzila paytida yer qobig’ida seysmik to’lqinlar hosil bo’ladi. To’lqinlarni yer ostidagi tarqalish markazi giposentr yoki zilzila o’chog’i deyiladi. Uning chuqurligi 2-70 km. Yer yuzasidagi markazi - episentr deyiladi. Ma’lumotlarga ko’ra seysmik 2to’lqinlar buylama, ko’ndalang yuzama bo’lishi mumkin. Respublikamizda va juda ko’p davlatlarda zilzila kuchi 12 balli shkala asosida baholanadi. Bundan tashqari 8 balli Rixter shkalasi ham baholashda foydalaniladi. Bizda asosan 2 turdagi yer qimirlash: uzoq davrli (1,5-2,5 min) yuqori chastotali ko’rinishli (1,5-2,5 sek) kuzatilgan. 12 balli shkalaga ko’ra: 1-3 balli zilzila sezilarsiz; 4 balli - sezilarli; 5-7 ball kuchli, devorlarda yoriqlar paydo bo’ladi; 8 balli yemiruvchi; 9 balli - vayron qiluvchi; 10 balli – yakson qiluvchi; 11 ball - fojiali; 12 - kuchli fojiali barcha imoratlar vayron bo’ladi, daryo o’zani o’zgarib sharsharalar paydo bo’ladi, tabiiy to’g’onlar vujudga keladi. Hozirgi paytda zizilalardan himoyalash ishini hal qilish yo’llaridan biri bu zilzilabardosh imoratlarni qurish bo’lib qolmoqda.
Surilmalar - bu dengiz, ko’l, soylar va tog’ yon bag’irlarida (ko’chkilar) bo’shroq jinslar ustki qismining yer ustki va ostki suvlari ta’sirida pastga qarab harakat qilish hodisasidir. Surilish hodisasi ma’lum sharoitlarda hosil bo’ladi, ya’ni jins o’z joyidan siljishi uchun yonbag’ir usti tikroq, jins qatlamlari qalin bo’lishi yong’inning ko’p bo’lishi, suv o’tkazuvchan va o’tkazmaydigan qatlamlar qat-qat bo’lishi lozim. Yomg’ir va qor suvlari yonbag’irlikdagi soz tuproq, qum, ohaktosh kabi jinslarga shimilib ularni yumshatadi va og’irlashtiradi. Suv o’tkazmaydigan qatlamda grunt suvlari nishabligi bo’yicha pastga qarab harakatlanadi, jinslarning tabiiiy yopishqoqligi susayadi, natijada jinslarni yonbag’irlikda ushlab turuvchi kuch qiymati uni pastga silkitadigan kuchga nisbatan kamayadi va pastga qarab surilish hodisasi sodir bo’ladi.
Surilish jarayonini tezlanishiga zilzila va harakatdagi transport tufayli hosil bo’ladigan yer qimirlash sabab bo’ladi.
Bu hodisani o’rganish, baholash, bashorat qilish va undan xalq xo’jaligi obyektlarini, holatini himoyalash muhimdir. Surilishlar Krim, Kavkaz, Volga bo’yi, Dnepr, Markaziy Osiyoning tog’lik hududlarilda teztez bo’lib turadi.
Surilishlar xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi. Shuningdek imorat, inshoot, yo’l, yer osti kommunikasiyasi, to’g’on, tunnel va ko’priklar mustahkamligning susayishiga, yoki buzilishiga sabab bo’ladi.
Har qanday surilishning tanasi, tili, supasi, uzilish yoriqlari va yuzasi deb ataladigan elementlari bo’ladi. Surilish tanasi suriladigan massani tashkil qilib, uning ustki qismining relyefi past-balandligidan iborat bo’ladi. Surilish tanasini bosh qismi yonbag’irlikdan uzilish yoriqlari bilan chegaralanadi, uning hajmi suriluvchi massaning qalinligiga va tarqalgan maydoniga bog’liq bo’lib, ba’zan bir necha million kubni tashkil etishi mumkin.
Surilish tanasining eng quyi qismi surilish tili deyiladi. Ayrim hollarda surilish tilining old qismida surlish massasi surilish hodisasini takrorlanishi natijasida pog’onasimon maydonlar – surilish supalari hosil bo’ladi.
Surilish massasining yuqori qismida hosil bo’lgan yoriqlar yillar o’tishi bilan kengayib, chuqurlanib, ko’payib boradi. U uzilish davri deb ataladi, uning uzunligi yuz metrgacha balandligi bir necha o’n metrgacha bo’lishi mumkin.
Gidrometereologik favqulodda hodisalar (gidrosfera holatini o’zgarishi sel, suv toshqinlari, qor ko’chkilari, kuchli shamollar) Respublika xalq xo’jaligiga jiddiy zarar yetkazmoqda, odamlarni turmushini yomonlashtirishga olib kelmoqda, ayrim hollarda aholi halok bo’lmoqda. 1999 yilda olib borilgan kuzatuv va tekshirishlarga ko’ra baland tog’ hududlarida joylashgan 238 xavfli ko’llar, 46 ming m² hududdagi suv va sel toshqinlari ro’y beradigan joylar, 1000 ga yaqin havf sodir bo’lishiga olib keluvchi daryo va soylar aniqlangan.
Hozir insonlarning hayot faoliyatini yomonlashiga olib keluvchi havflar vujudga kelgan. Bu asosan suv yetishmasligi, Orol fojeasi va ichimlik suv sifatining pasayib ketishi va yetishmasligi bilan bog’liq. Bu ikki fojea asosan sug’orish ishlarining Markaziy Osiyoda rivojlaganligidir. Buning natijasida Orol, Amudaryo - baliqchilik, transport vositasi mohiyatini yo’qotdi, qurigan dengiz tubidan tuz bo’ronlari ko’tarilmoqda, ekologiya buzilmoqda, ichimlik suv sifati buzilib tanqislanib bormoqda. 1 yoshga yetmagan chaqaloqlarning o’limi juda yuqori, xalq tug’ilib o’sgan yerdan ko’chib ketmoqda.
Ikkinchi fojea: oqova suvlar ta’sirida daryolardagi suv sifatining pasayishi, ichimlik suv zaxiralarini ishdan chiqishidir. Buxor, Xorazm, Qaroqalpoqiston aholisining standartga javob bermaydigan suv iste’mol qilishi katta favqulodda vaziyat hisoblanadi. Buni bartaraf etishni asosiy omillari ichimlik suv ta’minotini yaxshlilash, markazlashgan suv ta’minoti va kanalizasiyani tashkil qilishdir. Suv sifati hozirgi vaqtda faqat tog’lik joylarda yaxshi qolgan joylarda esa ichimlik suvi yetishmaydi va standart talabiga javob bermaydi. Natijada Amudaryo buyi oqimida, Zarafshon, Chirchiq qo’yi oqimida suvning sifati yomonlashib bormoqda. Bu esa kanalizasiya tizimlarining yetishmovchiligi bilan birgalikda yuqumli kassaliklar manbai bo’lib bormoqda.
Qishloq xo’jaligida kimyoviy moddalarni ishlatilishi ularni tuproq tagida suv, havoni yomon o’tgazadigan qatlam hosil qilishiga olib keladi. Shuningdek kimyoviy moddalar o’simlik, meva, sabzavot orqali inson va hayvon organizmiga o’tib ularni zaharlaydi va kassalik tug’diradi. Shuning uchun kimyoviy moddalardan xavfsizlik qoidalariga amal qilib, me’yor bilan foydalanish va ularni maxsus jixozlangan binolarda saqlash zarur.
Shamol ta’sirida yemirilish jarayoni janubda, o’simlik kam tarqalgan cho’l va sahrolarda shamolning o’rtacha tezligi 3 m/s oshiq bo’lgan yerlarda sodir bo’ladi.
O’zbekistonning 3-4 % hududi shamol ta’sirida yemirilish jarayoniga uchramoqda. Yemirilish shudgorlangan maydonlarda ayniqsa kuchli bo’ladi va yerni 3-5 sm dan 25 sm gacha bo’lgan qatlami (Vm> 15 m/s) uchirilib ketiladi. Sathning notekisligi, daraxtlarning ko’pligi, haydalgan yerlar orasida haydalmagan yerlarni bo’lishi shamolning yemiruvchi kuchini kamaytiradi. Yemirilish natijasida qum barxanlari paydo bo’ladi.
Sel hodisasi - tog’ hududlarida kuchli yomg’irlarning yog’ishi, muzlik va qorlarning tez erishi natijasida hosil bo’lgan daryo toshqinlarini, tog’ yon-bag’irlarida nuragan tog’ jinsi bo’laklarini suv oqimi bilan tekkislikka qarab oqizib tushirilishidir.
Sel oqimi massasining 50-60 % turli kattalikdagi tog’ jinslari, o’simlik va daraxt bo’laklari tashkil etadi. Sel oqimining davomiyligi 0,5-2 soatdan 12 soatgacha, tezligi 5-8 m/s dan 12 m/s yetadi. Sel oqimi suv inshootlarini, qishloq va shaharlarni, ko’priklarni vayron etadi, katta maydonlarni loy, qum va toshga ko’mib tashlaydi. Sel oqimi o’zi bilan olib ketayotgan qattiq zarrachalar o’lchamiga ko’ra: suv-toshli, loyqa, aralash sellarga bo’linadi. Oxirgi 100 yil ichida hududimizda 2500 dan ortiq sel oqimi kuzatilgan. Sel oqimi asosan bahor mavsumida, yozning birinchi oyida kuchli yomg’irlar (jala) natijasida haroratni isib ketishi, qor erishi, bo’sh tog’ jinslarini mavjudligi tufayli kuzatiladi.
Qor ko’chkisi - bu tog’larning tik yon-bag’irlaridan qor massasini ag’darilib yoki sirpanib tushish hodisasidir. Qor ko’chkisi quruq (usti muzlagan qor ustiga qor yog’ib pastga siljiganda) va ho’l (qor tagini erigan suvning shimib ho’llanishi natijasida uning turg’unligini kamayishi va pastga sirpanishi) bo’ladi. Quruq ko’chki 100 km/s, ba’zan 300-400 km/s, ho’l ko’chki esa 20-30 km/s tezlikda harakatlanadi. Qor ko’chkisi o’z yo’lidagi o’rmonlarni vayron qiladi.
Bundan tashqari, biologik ijtimoiy va ijtimoiy, ekologik xarakterdagi favqulodda vaziyatlar bo’lishi mumkin. Bularga: