Xavfli geologik hodisa-zilzila oqibatlarini kamaytirish chora-tadbirlari Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatdan muhofaza qilish haqidagi qonunni 14-moddasida ko’rsatilgan «Favqulodda vaziyatlar monitoringi va ularni oldindan bashorat qilish» zilzila kabi Favqulodda vaziyatlarni oqbatlarini kamaytirish tadbirlarini ishlab chiqishda, bo’lajak zilzilalarni sodir bo’lishini oldindan aytib berish muammolarini hal qilishda nihoyatda muhim rol o’ynaydi.
Jadval-3.4 da bo’ladigan zilzilarning kuchini Merkalli shkalasida tavsiflash berilgan. Shu bilan birga bu shkalaning Rixter shkalasi bilan munosabatini jadval-3.5 da ko’rsatilgan.
Jadval-3.4
Zilzila kuchining Merkalli shkalasi (MSK) bilan tasniflanishi
Ball
Zilzila tavsifi
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Faqat seysmik pribor aniqlaydi.
Tinch holatdagi odamlar sezadi.
Xonada bo’lgan odamlar xuddi mashina o’tgandagi zirillash kabi sezadi.
Ko’plar sezadi. Osilgan predmetlar qimirlaydi, idishlar zirillaydi. Xonalar umumiy qimirlashi. Uxlaganlar uyg’onadi. Mebellar qimirlaydi, binolarda yoriqlar paydo bo’ladi.
Odamlar yurishi ishonchsiz. Oynalar sinadi.
Oyoqda turish qiyinlashadi. Karniz tushib ketadi. Suvda to’lqin paydo bo’ladi.
Panika boshlanadi. Zavod trubalari, yodgorliklar buziladi. O’rta mustahkamlikdagi binolar to’liq buziladi.
Umumiy panika bo’ladi. uylar buziladi. Mashina haydash qiyinlashadi.
Ko’pgina uylar buziladi. Tog’ yon bag’ri ko’chadi. Suv havzalaridan suv qalqib chiqadi. Relslar buziladi.
To’liq buzilish. Yerda yoriq paydo bo’ladi. Yer osti trubalar buziladi.
Tog’ massasi ko’chadi, yer relyefi o’zgaradi. Daryo o’zani o’zgaradi va h.k.
Jadval-3.5
Rixter va 12 balli shkalaning bir-biriga nisbati
Magnitudalar
≤ 2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
≥8,0
Ballar
I-II
III
IV-
VI-VII
VII-
IX-
XI-XII
V
VIII
X
Yer yuzida qaysi hududlarda yer qimirlashi mumkinligi aniqlangan, ular har xil masshtabda seysmik rayonlashtirish xaritalariga tushirilgan, ammo qisqa muddatda yer qimirlashini qachon sodir bo’lshini aytib berish hozircha muammo hisoblanadi. Lekin bu masalalar bo’yicha butun dunyo olimlari va shu jumladan O’zbekiston seysmolog olimlari tomonidan ancha ishlar qilingan.
Hozirgi zamonda zilzilalardan himoyalash ishini hal qilish yo’llaridan biri bu zilzilabardosh imoratlarni qurish bo’lib kelmoqda. Bunga imoratlarni qurish sifatini oshirish va boshqa tadbirlarni o’tkazish ular asosida yer silkinishi ta’sir kuchini kamaytirishga erishish mumkin. Beton va baquvvat inshootlarni yemirilmasligini oldini olib, ularni mustahkamlash, ta’mirlash zarur. Inshootlarning elementlari bir-biri bilan mustahkam bog’lanib, yaxlit bir butun bo’lishi kerak.
Inshootlarni xavfsizligini ta’minlash maqsadida yangi qurilayotgan va eski imoratlar uchun amaliyotda qabul qilingan me’yorlarga rioya qilish va uni amalga oshirish choralarini ko’rish kerak. Hozirgi kunda zilzilani sodir bo’lishini bashorat qilish seysmologik ilmiy-tekshirish instituti olimlari tomnidan va davlat seysmologik xizmati xodimlari tomonidan amalga oshirilmoqda.
Qurilish maydonining zilzila bardoshliligini aniqlash maqsadida aholi yashaydigan yirik joylarda, hamda katta axamiyatga ega bo’lgan sanoat, gidrotexnik va meliorativ qurilish obyektlarida maxsus geologik, gidrotexnik va injenerlik geologik tadqiqotlar olib boriladi. Shu hududlar bo’yicha seysmik mikrorayonlashtirish xaritasi tuziladi. Bunday xaritalardan zilzilabardosh maydonlarni aniqlashda va qurilish ishlarini olib borish uchun qulay bo’lgan maydonlarni tanlashda foydalaniladi. Bu esa quriladigan imoratning, inshootning mustaxkamligini oshirishda o’ta muhimdir.
Binolarni qurishda ularning zaminini tashkil qilgan tog’ jinslarining tarkib tuzilishi va injenerlik geolgik xossalariga katta e’tibor berish kerak. Tajribalardan ma’lum bo’ldiki, har xil tarkibga ega bo’lgan joy zilzila paytida har xil tebranar ekan. Shunga ko’ra binolar turli darajada zararlanadi. Bundan tashqari inshootlarning zilzilabardoshliligi ularning konstruksiyasiga qo’llangan aniseysmik chora-tadbirlar va kurilish materiallari sifatiga ham bog’liq.
Bundan tashqari quriladigan imoratlardan qanday maqsadlarda foydalanishni hisobga olgan holda, ularning mustahkamligini oshirish uchun loyihalanadigan inshootlarlarni 1 ballga oshiriladi, ya’ni inshootni agar 6 ball yer qimirlashi hududida qurish rejalashtirilgan bo’lsa, uni 7 ballga hisoblab quriladi.
