|
Kezib yuruvchilar kenja sinfi – Errantia. Bu kenja sinfga bosh qismi
yaxshi rivojlangan va gavda segmentlari ma’lum darajada gomonom bo’lgan
turlar kiradi.
Masalan, Nereis pelagica (5-10 sm uzunlikda), gigant polixeta - Yeunice
gigantea (3 m uzunlikda).
O’troq polixetalar kenja sinfi – Sedentaria. Bularning bosh qismi
shakllanmagan.
Gavda
segmentlari
geterenom.
Paropodiylari
yaxshi
rivojlanmagan. Aksariyati naycha ichida yashaydi. Vakil Arenicola marina.
Uzunligi 30 sm. Qumdan uya yasab yashaydi. Ko’pchiligida nay tarkibi
ohakdan iborat.
5 Ma’ruza
Mavzu: Qisqichbaqasimonlar va o’rgimchaksimonlarning tadqiqot uslublari.
Reja:
1. Bo’g’imoyoqlilarning tashqi va ichki tuzilishidagi asosiy xususiyatlar.
2. Bo’g’imoyoqlilarning sistematikasi. Asosiy kenja tiplari hamda ularning
o’zaro farq qiluvchi belgilari.
3. Jabra bilan nafas oluvchilar kenja tipi. Qisqichbaqasimonlar sinfi. Tashqi
tuzilishi. Tashqi organlarning tuzilishi va funksiyalari.
4. Qisqichbaqasimonlarning ichki organlari va sistemalarining tuzlishi va
funksiyalari.
5. Xeliseralilarning tuzilishidagi xususiyatlar.
6. O’rgimchaksimonlar sinfi. Tashqi tuzilishi.
7. O’rgimchaksimonlarning ichki organlari va sistemalarining tuzilishi va
funksiyalari.
8. O’rgimchaksimonlarning jinsiy sistemasining tuzilishi xususiyatlari.
Ko’payishi va rivojlanishi.
9. O’rgimchaksimonlarningasosiyturkumlari.
Ularningtarqalishivaahamiyati.
Bo’g’imoyoqlilarboshqahayvonlarorasidaturlariningsonijihatidanvaYeryu
zidatarqalishijihatidanbirinchio’rindabo’lib,
hozirgihisoblargako’ra
1,5
mlngayaqinturnio’zichigaoladi.
Butipningvakillariturlixilsuvhavzalarida,
ayniqsaquruqlikdajudakengtarqalgan.
Bug’imoyoqlilarumurtqasizhayvonlarorasidaengyuqoritaraqqiyetganguruhidirva
ularningyuqoridarajadataraqqiyqilganliginiqo’yidagibelgilarqo’rsatadi:
1. Gavdasi xitinli zich kutikula bilan qoplangan. Xitin ba’zilarida qalin,
ba’zilarida yupqa parda ko’rinishida bo’ladi. Uning qanday bo’lishidan qat’iy
nazar, u hayvon tanasini boshdan-oyoq qoplab turadi. Xitinli kutikula
qattiqligidan tashqari, suv bug’larini o’tkazmasligi yoki hayvonni qurib
qolishdan himoya qilishligi bilan chuvalchanglarning oddiy kutikulasidan farq
qiladi. Ba’zi bo’g’imoyoqlilarning kutikulasida xitindan tashqari, turli miqdorda
organik va anorganik moddalar ham bo’ladi. Xitinli kutikula o’z xususiyati
bilan egiluvchan, lekin cho’ziluvchan emas. Shunga binoan bo’g’imoyoqli
hayvonning rivojlanish jarayonida gavda hajmining oshishi tufayli vaqti-vaqti
bilan po’st tashlaydi(tullaydi). Bu jarayonda eski po’st tushib, uning o’rniga
gipoderma hisobidan yangi xitinli kutikula hosil bo’ladi.
2. Oyoqlarining bug’im-bug’imliligi. Bug’imoyoqlilar ajdodlari hisob-
langan halqali chuvalchanglarning tashqi segmentlanish belgilarini saqlab
qolgan holda, bo’g’imli harakatchan oyoqlar hosil qilgan. Bunday bug’imli
oyoqlar birinchi navbatda shu hayvonlarning harakatlanish organlari sifatida
vujudga kelgan. Turli-tuman bo’g’imoyoqlilarning xilma-xil shakldagi oyoqlari,
jumladan qisqichbaqasimonlarning antennalari, kapalaklarning muylovlari,
qo’ng’izlarning baquvvat jag’lari, kapalaklar-ning so’ruvchi xartumlari yoki
chivinlarning chaqadigan og’iz organlari va hakozolarninng hammasi shaklan
o’zgargan parapodiy tipidagi organlardir.
3. Bo’g’imoyoqlilarda teri-muskul xaltasi bo’lmaydi va uning o’rniga
turli tomonlarga yo’nalgan to’p-to’p muskul tutamlari ko’rinishidagi
ixtisoslashgan muskullar rivojlangan. Bundan tashqari bo’g’imoyoqlilar uchun
xos narsa, ularda ko’ndalang targ’il muskul tolalarining rivojlanishidir.
Muskullarning bir uchi tana a’zolariga, ikkinchi uchi tana qoplag’ichining
qalinlashgan joylariga birikkan. Bu xususiyati bilan halqali chuvalchanglarning
teri-muskul xaltasi devori va silliq muskul tolalaridan farq qiladi.
Aksariyat bug’imoyoqlilar ko’ndalang targ’il muskullari faoliyati tufayli
juda ham harakatchan va aktiv ravishda oziqasini topib oladi. Bu esa o’z
navbatida nerv sistemasi va sezuv organlarining rivojlanganlik darajasini
ko’rsatadi.
4. Ovqat hazm qilish sistemasi uch bo’limdan, ya’ni oldingi, o’rta va orqa
ichakdan iborat. Ichak tuzilishining bu bo’limlarida ovqat hazm qilishda
qatnashuvchi va fermentlar ishlab chiqaruvchi bezlar bo’ladi. Oldingi va
keyingi ichaklar ektodermadan hosil bo’lganligi tufayli ularning ichki yuzasi
xitinli kutikula bilan qoplangan va ushbu bo’limlarda kiprikli epiteliy
bo’lmaydi.
5. Qon aylanish sistemasi ochiq va uning markazida, ya’ni tananing orqa
tomonida uzunchoq yoki pufaksimon shakldagi yurak joylashgan. Qon yurakka
qapqoqchali teshiklar (ostiylar) orqali o’tib, qon tomirlari orqali yoki to’g’ri
yurakdan gavda bo’shlig’iga chiqadi.
Bo’g’imoyoqlilarda qon gavda bo’shlig’ida gavda suyuqligi bilan
aralashib ketadi. Shunga binoan bunday qon gemolimfa deyiladi.
6. Nafas olish organlarni turli-tumandir. Birlamchi suvda yashovchi
bo’g’imoyoqlilarda nafas olish a’zolari jabralardan iborat. Quruqlikda
yashovchilarida esa o’pkalar va traxeyalar sistemasi shakllangan.
7. Nerv sistemasi halqali chuvalchanglarning nerv sistemasiga o’xshash
bir juft bosh nerv tugunlari (bosh miya), halqumni aylanib o’tadigan
konnektivalar va qorin nerv zanjiridan iborat. Bosh miya uch bo’limdan, ya’ni
oldingi (protoserebrum), o’rta (deytoserebrum) va oxirgi (tritose-rebrum)
qismlaridan iborat. Shunga binoan bo’g’imoyoqlilar boshqa umurtqasizlarga
nisbatan nerv sistemasi va sezgi a’zolarining murakkab tuzilganligi hamda turli-
tuman hulq-atvori bilan ajralib turadi.
8. Ajratish sistemasi ko’pchilik bo’g’imoyoqlilar uchun xos bo’lgan mal-
pigiy naychalaridan iborat. Naychalar orqa ichakning oldingi qismiga ochiladi.
Lekin suvda yashovchi bo’g’imoyoqlilarning ajratish organlari halqali
chuvalchanglarning metanefridiylarini o’zgarishidan hosil bo’lgan bir juft
naysimon bezlardan iborat. Bu bezlarning chiqarish teshigi ko’krak oyoqlar
yoki antennalar asosiga ochilganligi sababli ular koksal bezlar deyiladi.
9. Aksariyat bug’imoyoqlilar ayrim jinsli hayvonlardir va faqat jinsiy
usulda ko’payadilar. Ba’zan esa ayrim guruhlarida partenogenez ko’payish usuli
ham mavjuddir. Bo’g’imoyoqlilarning ko’pchiligida jinsiy dimorfizm belgilari
aniq ifodalangan.
Bug’imoyoqlilar tipi 4 ta kenja tipga ajraladi.
1. Jabra bilan nafas oluvchilar - Branchiata.
2. Traxeyalar - Tracheata.
3. Trilobitsimonlar - Trilobitomorpha.
4. Xeliseralilar - Chyelicerata.
Do'stlaringiz bilan baham: |
