Samarqand davlat universiteti jismoniy madaniyat fakulteti sport turlarini o

Musobaqalarga tayyorlash va unda qatnashish..
Musobaqa- mashg’ulot prosessining tarkibiy qismi bulib, eng yuqori kuch kelishlar hosil qilishga, irodaviy fazilatlarni tarbiyalashga, sport kurashiga urgatishga va mashg’ulotning borishini nazorat qilishga xizmat qiladi.
Qishki musobaqalar programmasiga yengil atletika turla­ridan tashqari ,sportchining umumiy jismoniy tayyorlik dara­jasini baholaydigan, hamma bajarishi shart mashqlar qushilishini ham hisobga olish kerak buladi.
Musobaqalashuv davrida kunning qay paytida mashg’ilot utkazilishining ham katta ahamiyati bor. Akademik I. P. Pavlov va uning uquvchilarining takrorlayverish natijasida shartli reflektor aloqalar hosil bulishi asosida odat bulib qoladigan sutkalik tartib hosil bulishi tug’risidagi fikrlari sport tajribasida keng tasdiqlanayotibdi. Odat bo’lgan sutkalik tartib, faqat uyquni, ovqat xazmini yaxshilabgina qolmay, balki har gal organizmdan yuqori ish qobiliyati talab qilinadigan bir vaqtning xuddi o’zida ish qobiliyatini oshi­radi ham.
Shuning uchun mas’uliyatli musobaqalarga tayyorlanishda undan 3-4 hafta ilgaridan boshlab mashg’ulot va chamalashlarni xuddi musobaqa vaqtida o’tkazish kerak. Ko’pincha klassifikasion musobaqalar ertalab, asosiy musobaqalar esa shu kun kechqurun yoki ertasiga utkaziladi. Bunda yengil atletikachi ham ertalabki mashg’ulotdan keyin shu kuni kechqurun yoki ertasiga Musobaqa programmasida nazarda tutilgan vaqtda yana mashg’ulot qilishga kunika borishi kerak.
Boshqa paytlarda ham bu prinsipga amal qilish kerak. Masalan, sprinter musobaqada bir kunda ikki yoki uchmarta oldindan belgilangan vaqtda yuguradigan bulsa, bunga ham mashg’ulotda kuniga borish lozim.
Shuningdek, mashg’ulot joyiva buladigan yirik Musobaqa joyi vaqti o’rta sidagi farqni ham hisobga olish kerak. Agarda, ob-havoga kunikish va yangi rejimga urganish uchun musobadaga oldinroq (8-12 kun oldin) kelish imkoniyati bo’lmasa,, bunday vaqtda yengil atletikachi musobaqa buladigan joyda qunday yashaydigan bulsa, o’z rejimini ham shunday to’zipsh kerak. Masalan, musobaqa soat 17 da belgilangan bulib, bu vaqt yengil atlet yashaydigan joyda soat 19 ga to’g’ri bulsa, demak, u xuddi soat 19 da mashg’ulot qilishi kerak;.
Bunda, albatta, ovqatlanish, uyqudan turish, uxlash vaqtlari ham o’zgaradi.
Albatta, vaqt o’rta sidagi farq ko’p bulmasa (2—3 soatdan ortmasa), bunday qilish mumkin. Aks holda, musobaqa joyida qunday bulsa, mashg’ulot qilish ham, sutkali tartib to’zilishi ham mahalliy vaqt bilan xuddi ushanga moslangan bulishi kerak.
Odatda Musobaqalar kechqurunlari, goho esa soat 11—13 da utkaziladi. Agarda muayyan musobaqaga maxsus tayyorgarlik kurilmasa, u paytda goh kundo’zi, goh kechdurun mashg’ulot qilib turish kerak. Bu kunning turli vaqtlarida yuqori sport natija kursatishga yordam beradi.
Mashg’ulotning musobaqa davridagi haftalik siklida yakshanba kuniga odatda chamalaщ yoki Musobaqa rejalashtiriladi, shanba kuni esa ham olinadi. Juda mas’uliyatli Musobaqaga tayyorlanish vaqtida, 11-12 oy oldin haftalik sikli buladigan Musobaqaga moslab rejalashtirib olish kerak.
Tajriba shuni kursatadiki, bir xil haftalik siklni tak­rorlash, sportchilarni ma’lum kunda yuqori ish qobiliyatli bulishga odatlantiradi. Ehtimol bir xil sutkalik tartibni takrorlayverishdagi singari, bunda ham ma’lum kunlarda bajariladigan mashqlar, dam olish kunlaridagi tiklanish va Musobaqa yoki chamalash kunlari maksimal zur berish o’rta sida mustahkam shartli reflektor aloqa hosil bulsa kerak. Shunga qarab, kuni oldindan ma’lum bo’lgan eng mas’uliyatli Musobaqaga ancha ilgari aniq tayyorlanib olish mumkin.
Mashg’ulotsi yaxshi sportchi qanday tartibga odatlanganiga qaramay, istalgan vaqtda va istalgan kunda yaxshi natija kursata olishi kerak. Kerak bo’lgan ish qobiliyatni ta’minlovchi markaziy nerv sistemasi nihoyatda harakatchan bo’lgani sababli shunday bulishi mumkin.Tashqi muhit ning kuchli ta’siri ham (xaldaro Musobaqalardagi murakkab sharoitda sovet sportchisining axloqiy fazilatlari namoyon bulishi, stadiondagi yorqin vaziyat, jiddiy konkurensiya va boshqalar ) bunda katta rol uynaydi. Ammo ma’lum kunga, joyga va soatga maxsus tayyorlik kurilsa, usha vaqtda sport natijalari yuqori va doimiy buladi.
Mas’uliyatli Musobaqalardan 7-10 kun oldin hamma yengil atletikachilar mashg’ulot ishlarining hajmini kamaytirishlari kerak, sprintchilar, g’ov osharlar, sakrovchilar va Uloqtiruvchilar esa, mashg’ulot jadal igini ham kamaytirishlari zarur.
Uloqtiruvchilar va. sakrovchilar mas’uliyatli Musobaqaga' 5-8 kun qolganda o’zlari tanlab olgan yengil atletika turida tuliq kuch bilan mashg’ulot qilishlari mumkin. Keyingi kun­larda Uloqtiruvchilar snaryadni qo’llariga olmasliklari, sakrovchilar esa tanlagan sakrash turlarini bajarmasliklari mumkin. Ularning mashg’ulotsiga odatdagi mashqlarni kiritish mumkin (yengilgina sprint, maxsus mashqlar, shu jumladan o’rta cha jadallik bilan sakrash, o’rta cha og’irlikdagi shtanga bi­lan mashqlar, bog’larda sekin kross va boshqalar ). 400 m va undan o’zoq masofaga yuguruvchilarda jadallik kamaymaydi. Ular uchun hatto mashg’ulot ishining jadalligini oshirish anchagina foydalidir. Ularga, masalan, takror yoki o’zgaruvchan yugurish tezligining Musobaqadagidan yuqori bulishini taklif qilish kerak. Startga uch kun qolganda ular oxirgi marta «keskin» mashg’ulot qilishlari kerak (Musobaqadagiga nisbatan yuqoriroq tezlikda yugurish, Musobaqadagidan qisqaroq maso­faga takror va o’zgaruvchan yugurish). Umumiy ish hajmi — odatdagining yarmidan oshmaydi, ko’pincha U qismiga teng buladi. Bunday mashg’ulot kishi nerv sistemasining «chidamliligini» oshiradi. Musobaqagacha qolgan keyingi kunlarda bu «chidamlilik» (boshqa organ va sistemalar funksiyalari singari), ish hajmini juda kamaytirib, Musobaqadagidan past yoki unga teng tezlikda yugurish bilan saqlab boriladi. Shu maqsadda urmonda o’zoq vaqt yugurib yurish ham qullanadi.
Musobaqaga 24 soat qolganda (mashg’ulot mashg’ilotidan oldin bajariladigan razminkaning ikkinchi qismini kamay­tirib yoki butunlay chiqarib tashlab) razminka qilish tavsiya qilinadi. Hamma vaqt ham razminka unchalik og’ir bulmasligi, lekin albatta ter chiqishi kerak. Yaxshisi mashg’ulot kostyumida razminka qilish kerak. Bir kun oldin bajariladigai bunday razminka ertasi kuni Musobaqada sportchining ish qobiliyatini oshiradi. Razminka urniga hajmi kamaytirilgan mashg’ulot utkazish ham mumkin.
Musobaqa oldidan 1—2 kun faqat odatdagi ertalabki gimnastikani bajarish, sayr qilish kerak. 1qisda vaqt mobaynida dam olish bilan, sportchida ish qobiliyatini keskin kamaytirib yuboradigan, tormozlanish deyiladigan holatga aylanib ketishi mumkin bo’lgan va boshqarish proqyessini bo’zib quyadigan start oldi hayajoni rivojlanib ulgurmaydi. Bunda yoshga ham qarash kerak. Usmirlarda va yoshi utib qolgan sportchilarda mashg’ulot hajmini kamaytirish hisobiga ham olish, kattalarga nisbatan ko’proq davom etishi kerak.
Musobaqa boshlanguncha qolgan oxirgi kunlarda odatdagi yashaщ tarzini hyech narsa bilan bo’zmaslik juda muhim. Bu ayniqsa kun tartibiga taalluqlidir. Musobaqa bular ekan deb odatda yeb yurgan taomlarni o’zgartirish ( miqdorini ham, sifatini ham) yaramaydi, chunki" bunda oshqozon-ichak yuli faoliyati bo’zilib, sportchining ish qobiliyati' susayib ketishi mumkin. Sportchining vazni ortib ketishi ham mumkin.
Muntazam massaj qilib yurganlarga Musobaqa boshlanishi oldidan massaj qilish tavsiya qilinadi. Odatdagidan ko’proq yotib ham olmaslik kerak, aks holda atlet lanj tortib, ishtahasi bug’iladi. Musobaqa arafasida «kuch yig’ish» uchun, odat­dagidan erta uyquga yotib bulmaydi. Chunki bunda sportchi 2—3 soat uxlay olmay yotib, buladigan Musobaqa, raqiblar, sport texnikasi va shu kabilar tug’risida uylaydi. Bu esa uni hayajonga soladi, natijada u yomon uxlaydi.
Musobaqa qanchalik qiziq bulmasin, sportchi o’zi qatnashadigan paytdan oldin stadionga kelmasigi kerak. Lekin bir necha kunlik yirik Musobaqalarda birinchi marta qatnashayotgan yosh yengil atletikachilarga bunday maslahat berib bul­maydi. Nima bulayotganiqan bexabar bir necha kun kutish, sportchini ortiq hayajonga solishi, nerv sistemasi tonusini pasaytirib yuborishi mumkin. Bunday yengil atletikachilar musobadaning birinchi kunini kurib, sharoit bilan tanishib, o’z raqiblarini bilib, ma’lum daraja tinchlanganlari, shundan keyin o’z navbatlari kelmaguncha, Musobaqalarni ko’zatmaganlari ma’qul. Albatta, eng yaxshi yengil atletikachi masterlarni kurib, ular texnikasi va tajribasini qabul qilib olish­lari kerak bo’lgan qatnashchilar Musobaqalarni ko’zatib turishlari kerak.
Uydan Musobaqaga junash oldidan o’z anjomlarini, kiyimlarini tayyorlab, tekshirib chikish (oyoq kiyim bogichlari, kos­tyum rezinkasi va boshqalar mustahkam ekanini kurib chikish) zarur. Musobaqaga o’z chikishidan 60—80 minut oldin kelish tavsiya qilinadi. Bu shoshilmasdan kiyinib, razminka qilib olish imkonini beradi. Razminkani Musobaqaga qatnashishdan sal oldin tugatish kerak.
Yengil atletikachi birinchi Musobaqalarda, o’zining shaxsiy xususiyatlariga qarab, razminkasining mazmunini, dozasini va qancha davom etishi kerakligini aniqlab olishi kerak. Tabiiyki, yengil atletikachiga razminka og’irlik qilmasligi kerak. Buning uchun esa razminka sportchining o’zi juda yaxshi mashg’ulot qilib yurgan mashqlardan iborat bulishi kerak.
Musobaqadan oldingi razminka startdan 40—70 minut ol­din boshlanadi. Odatda u turt qismdan iborat buladi: badan qizdirish; tanlangan yengil atletika turini bajarishga moyil­lik hosil qilish (razminka qiladigan joyda utkaziladi); dam olish uchun tanaffus va Musobaqa joyiga chikishga tayyorla­nish; Musobaqa joyida qat’iy jazm qilish. Musobaqada ko’pincha qushimcha razminka ham qilishga tug’ri keladi.
Razminkaning birinchi qismi mashg’ulot mashg’ilotlarida qanday bulsa, bu yerda ham shunday buladi: ohista sur’atda yugurish va boshqa mashqlar bilan badan qizdirish hamda bug’im­lar harakatchanligini yaxshilaydigan mashqlar qilish.
Bulajak ishga sportchi oldin razminka uchun maxsus ajratilgan joyda «moyillasha» boshlaydi. Bunday «moyillashish» (yengil atletik poyabzal kiyish, sport inventarini olib chikish, Musobaqa joyiga utish va hokazolar) munosabati bilan ozroq (2—5 minut) tanaffus bulishi mumkin.
Shulardan keyin yengil atletikachilar razminkaning ikkin­chi qismini boshlaydilar Mashg’ilotlardagidek, bu yerda ham «moyillashish» bulaklab va yaxlit bajariladigan mashqlar vositasida amalga oshiriladi. Lekin bunda mashqlar jadalligi mashg’ulotdagiga nisbatan asta sekinroq orta borishi kerak.
Musobaqadagi razminkaning ikkinchi qismi sakrovchilar, sprintchilar, g’ov osharlar va Uloqtiruvchilar uchun uch bulimdan iborat: mazkur sport texnikasining ayrim elementlarini, ularning bir-biriga «boglanishini» takror bajarish, tezlik­ni asta-sekin oshira borib texnikani yaxlit takror bajarish va mashqni tula yoki qisqartirib, sinamoqlikka bajarib ku­rish.
Bunday qilish bulajak Musobaqaga moyillashib olish, aniq harakat qiladigan bulib olish va ishonch hosil qilib olish imkonini beradi. Ammo sinamoqlik uchun maksimal kuch sarflamaslik kerak, chunki bu Musobaqada ish qobiliyati keskin pasayishiga olib kelishi mumkin.
Musobaqadan oldingi razminkaning birinchi va ikkinchi qismi 20—60 minut davom etadi. Razminkaning ikkinchi qismidan keyin qatnashuvchilar ham oladilar va Musobaqa joyiga chikishga tayyorlanadilar (quruq kiyim kiyib, yengil massaj qabul qiladilar, undan keyin yotib dam oladilar). Dam olish paytida ayrim sportchilar asosan muskullar elastikligini va Bug’inlardagi harakatchanlikni oshiradigan bir necha mashq bajaradilar.
Odatda startdan 5—15 minut oldin qatnashuvchilarni Musobaqa joyiga chiqaradilar. Musobaqa joyiga chiqqan yengil atletikachilar sharoit (yer qunday ekani, snaryadlar va boshqalar ) bilan tanishib, tegishli tayyorgarlik kurishlari (yugu­rib kelishni belgilashlari, kontrol belgilar quyishlari v a hokazolar), sekin-asta yugurib va egiluvchanlikka muljallan­gan mashqlar bilan badanlarini qizitishlari va muskullari egiluvchanligini yaxshilashlari kerak. Lekin razminkaning oxirgi qismidagi asosiy maqsad—o’z yengil atletika turini sinamoqlikka bajarish bilan bulajak ishga o’zil-kesil moyil­lashib olishdir.
Shundan keyin sportchi 2—3 minut harakatda (sayr qadam bilan yurish, sekin yugurish, nafas olish tipidagi va bushashish mashqlari qilib) dam oladi va Musobaqani boshlaydi.
O’rta cha, o’zoq va o’rta o’zoq masofalarga yuguruvchilar va tez yuruvchilarning Musobaqa oldi razminkasi xususiyatlarini kursatib utish zarur. Ular razminkasining birinchi qismada mashqlar soni ancha kamayadi, ikkinchi qismida esa faqat o’rta cha sur’atda davomli yugurib yurish (tez yuruvchilar uchun — yurish) kiritiladi.
Ko’pincha razminkaning ikkala qismini birlashtirib, unchalik yuqori bulmagan jadallikda yugurib yuriladi. Masalan, V. Kud 5000 m ga yugurishdan rekord (13 minut 35 sekund) quyish oldidan quyidagicha razminka qilgan edi: quli bilan asta-sekin Musobaqaga kirisha borishlari Musobaqa oldidan razminka» Asosiy Qatnash zaruri ishini olish uchun, ko’pincha yengil atletikachilar bir kun oldin yoki undan kuni ertalab kvalifikasiyasini bajarishlari kerak buladi. Kinin paytda razminkaning ikki varianta bulishi mumkin. yengi Kvalifikasiya normasini kiyinchilik bilan bajaruvchi keraq atlitikachilar razminkani tuliq hajmda bajarishlari Normani yengil bajara oladigan yengil atletikachilar qiliqlari jadalligini va davom etish vaqtini ancha kamaytiradi. Bunday razminka ularga muskul va paylarni lat yeyishdan saqlash uchun xizmat qiladi. Bunday yengil razminka rgiyani tejashga yordam beradi, asosiy Musobaqalardan kiyin sportchida ortiqcha qo’zg’aluvchanlik hosil qilmaydn. Lekin zaminka 20—30 minutdan kam bulmasligi kerak. Yengil atlitikachi o’rta cha jadallikda mashqlar qilib, yetarli darajada bulishi juda muhim. Yengil razminkada ham ter chikishi mumkin. kvalifikasion Musobaqalar asosiy Musobaqalardan oldin utkazilsa, unda razminka tuliq bajariladi. bunda energiyani saqlash zarur bulmay qoladi. Aksnncha, Musobaqa oldidan yaxshi razminka qilish yengil atletini yanada ortiqcha hayajonlanishini kamaytiradi va keyingi
to’zukroq natija kursatishiga yordam beradi. Eng yuqori natijaga eriщishga aniq taktik reja bilan bog’liq bulishi kerak; ayrim lishi asosiy e’tibor texnikaning ba’zi detallariga qaratiladi. Qatnashchilari o’z vaqtda o’z raqiblari past natija kursatliklari kerak. Aksincha Musobaqa dan ancha oldin» ishonchi yuqori sport natijasi kursata olishiga ularni qiziqtirish kerak. Sportchilar birinchi urinishdayoq raqiblari natija kutishlari juda muhim. Yuqori sport natijasiga eri­shish va mashg’ulot, Musobaqalarda muntazam rejimga qat’iy rioya qilish natijasidir. Ayni paytda eng yuqori natija kursata olish, ayni Musobaqa atletikachi sport formasida bulishining katta ahamiyatga yega Sport formasida bulish degani—tayyorlik daraja holati tushuniladiki, unda sportchi mashg’ulot vaqtida hosil qilgan kuch va imkoniyatlarini tula namoyish kila oladi. Bu birinchi navbatda markaziy nerv sestimasining holatiga bog’liq buladi.
Markaziy nerv sistemasi tonussning yuqori bulishi, ish qobiliyatining yaxshi bulishi yengil atletikachi o’z kuchini, tezkorligini, chidamliligini, texnikasini, irodaviy va boshqa fazilatlarini samaraliroq kursata olishiga imkon beradi.
Ma’lumki, sport tayyorgarligi ta’sirida yengil atletikachi organizmining organ va sistemalarida yo’z bergan o’zgarishlar va ular ish qobiliyatining ortganligi yetarli darajada mustahkam, ikki hafta mashg’ulot qilmay quygan taddirda ham kamaymaydigan buladi. Lekin markaziy nerv sistemaning ish qobiliyati juda tez o’zgaradi.
Ish qobiliyatining o’zgarishi avvalo bosh miya qobig’idagi harakat markazi nerv tuqimalarining ta’sirlanish darajasi kamaygani yoki kuchayganiga bog’liq buladi. Ta’sirchanlik ayniqsa Musobaqa yaqin qolgan kunlarda kuchaya­di. Uning Musobaqa kunida optimal yuqori darajaga yetishi ju­da muhimdir. Ta’sirchanlik yuqori bulsa, nerv markazlari qo’zgatuvchilarga tezroq javob qaytaradi, boshqa organ va sistemalarga, ularda bulayotgan prosesslarga kuchliroq ta’sir qiladi. Musobaqadagi sharoit, raqobat, bulajak start tug’risidagi fikr, galaba qilish mumkin ekanligi va hokazolar ta’sirida hosil bo’lgan emosional ruhlanish natijasida sportchining kuchiga kuch quщilishi ham ana shundan. Tabiiyki, Musobaqadan keyingi kunlarda ta’sirchanlik odatdagi darajaga qaytishi, uning Musobaqa kunidagi eng yuqori nudtasiga nisbatan tulqinsimon o’zgarishiga olib keladi.
Bunday tulqinning yuqori nudtasi sport formasi qunday ekanini kursatadi (albatta, texnika, taktika, jismoniy va irodaviy tayyorlik turgun bulsa). Bunday tulqinsimonlik sportchi bir necha oy davomida ko’p Musobaqalarda sport formasida bulishiga imkon beradi. Bu fursatda tobora yuqori sport natijalariga erisha borish esa sport va funksional tayyorlik darajasi yaxshilanishi natijasi buladi. Nerv sistemasining umuman mustahkamlanishi optimal yuqori darajada ta’sirchanlikni ham ta’minlaydi.
Musobaqadan oldingi kunlarda ta’sirchanlik haddan tashqari yuqori bulsa, sport formasi kerakli darajada bulmay qoladi. (bu ayniqsa Musobaqa arafasida bulishi mumkin). Bunday hollarda nerv tuqimalari, holdan toyish ehtimoliga qarshi, tormozlanish holatiga (I. P. Pavlov ta’biricha «mudofaza tormozlanishi» holatiga) utishi mumkin. Bunda sportchining ish qobiliyati keskin kamayib ketadi.
Odatda ta’sirchanlikni oshirish uchun hyech qunday chora kurish kerak bulmaydi. Ta’sirchanlik barvaqt ortib ketib, «mudofaza tormozlanishi» paydo bulishi oldi olinsa bas. Buning uchun ol­dingi kunlarda mashg’ulotni davom ettirish, dam olishni 1—2 kunga tushirish, bu kunlarda sayr qilish, boglarda sekin yugu­rish, umumiy rivojlantiruvchi mashqlar qilish, Musobaqalardan bir kuy oldin razminka qilish kerak. Bundan tashqari , sportchi fikrini bulajak Musobaqadan chalgitadigan boshqa ish bilan band bulish ham ta’sirchanlik barvaqt ortib ketishiga yul quymaydi.
Uta mashg’ulot (markaziy nerv sistemasining charchashi) sa­babi tez-tez takrorlanadigan mas’uliyatli Musobaqalarda qatnashishdangina emasligini unutmaslik kerak. Bir yodlama mashg’ulot qilish, tanlangan yengil atletika turini yuqori jadallikda takrorlayverish, uni kam jadal mashqlar va umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalari bilan almashtirib turmaslik natijasida ham shunday bulishi mumkin.
Haftalik siklda zur berish bilan dam olishni galma-gal almashtirib turishda quyidagilarga rioya qilish zarur: kechasidagi uyqu, tayyorgarlik davrdagi kundalik mashg’ulotdagi kuch kelishdan keyin sportchi kuchini tuliq tiklashi kerak; Musobaqalashuv davridagi mashg’ulot haftalik siklining har birini sportchi kuchi tuliq teklangandagina boshlash kerak; Musobaqada qatnashgandan keyin, bir hafta davomida tanlangan yengil atle­tika turi hajmini ham, jadalligini ham kamaytirish, lekin mashg’ulotda umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalaridan qushimcha foydalanish kerak. Mashg’ulot qilishdan har oyning oxirida 2—3 kun surunkasiga profilaktik faol dam olish foydalidir.
Ko’p yillik sport mashg’ulorlarini rejalshtirish.
Yengil atletikachilarning mashg’ulotsi yil buyi davom etishi va ko’p yillik bulishi kerak. Yengil atletikachilarning mashq olganlik darajasini, uni yakunlovchi davrda bir oz pasaytirib va keyingi davrlarda qaytadan asta-sekin oshirib, yildan-yilga orttira borish kerak. Yengil atletikachilarning jismoniy tayyor­lik darajasi tayyorlov davri boshida utgan yildagiga nisbatan ancha yuqori bulishi kerak.
Oldindan to’zilgan reja asosida mashg’ulot qilish kerak. Shaxsiy mashg’ulot rejai hamma sportchilar uchun bulishi kerak, lekin I razryadli yengil atletikachilar, masterlikka nomzodlar va sport masterlari uchun esa albatta shart. Busiz yuqori sport yutugiga erishib bulmaydi.
Reja uchta bulishi kerak: ko’p yillik (perspektiv reja), yillik va oylik.
Kun yillik mashg’ulot p l a ni mashg’ulotning umumiy kurinishini hosil qilish, har qaysi yildagi mashg’ulot­ning maqsadi, vazifalari va asosiy vositalarini belgilab olish uchun to’ziladi.
Agarda yosh yengil atletikachilarning yangi boshlab, I usmirlar. razryadiga yetishlari uchun ketgan (asta-sekinlik prinsipiga qarang) vaqtni ham hisobga olsak, oliy sport mahoratiga erishish uchun hammasi bulib 9—10 yil kerak ekanini kuramiz.
Yuqori da kursatilganiqyek, ko’p yillik mashg’ulotni « bir razryad» formulasiga binoan rejalashtirish kerak. Lekin yosh qobilyyatli yengil atletikachilar mahoratga tezroq erishadi- lar. Masalan, A. Ignatyev 400 m yugurishda ikki yilgina maxsus mashg’ulot qilib, Yevropada eng kuchli bula oldi.
Ko’p yillik mashg’ulot rejaini to’zishda sportchining yoshi va u ixtisos olayotgan yengil atletika turida necha yilda voyaga yetishini nazarda tutish kerak. Buning uchun 147- bet da kursatil­gan ma’lumotlarga qarab ish tutish mumkin. Yengil atletikachi Ayol yengil -atletikachilar uchun ma’lumotlar «Ayollar bilan raziladigan yoshil atletika mashg’ilotlari metodikasining xususiyatlari» degan atletikachilar ko’p yillik ternirovkasini perspektiv rejalashtirish Bolalar bilan utkaziladigan yengil atletika mashg’ilotlarining xususiyatlari» bulimida yozilgan.kurash turlari qoblyatni takomshlashtirish ish harakat malokalari orttirni taminlaydi.
Shuningdek, mashg’ulotning perspektiv rejaini to’zayotganda tanlangan yengil atletika turidan ixtisos olish boshlanish uchun belgilangan yoshga hamda usmirlar razryadlari 14 yeshdan berilishiga e’tibor berish kerak. 8-rayemda boshlangich sport tayyorgarligining va ixtisos olishga tayyorlanishning bosqichlari kursatilgan. Yosh yengil atletikachi uchun perspektiv rejani 10 yilga muljallab to’zish mumkin. Lekin, odatda yosh yengil atletikachi jis­moniy jidatdan qunday usishini, uning funksional imkoniyat­lari va irodaviy fazilatlari qunday bulajagini oldindan aniq bilib bulmagani sababli, ko’pincha perspektiv reja yosh bolalar uchun 5—6 yilga, yoshlar uchun esa 4 yilga muljallab to’ziladi.
Erkaklar
100 m—22 yosh-u 6 oy balandlik —21 yosh-u 9 oy
200 i —22 yosh-u 8 oy uzunlik — 23 yosh-u 7 oy
400 m —23 yosh-u 6 oy uch datlab —25 yosh-u 7 oy
800 m 24 yosh-u 5 oy langarchup — 23 yosh
1500 m —25 yosh-u 8 oy disk —28 yosh-u 1 oy
5000 m —26 yosh-u 1 oy nayza —26 yosh-u 3 oy
10 000 m —27 yosh bosqon —26 yosh-u 3 oy"
110 m g/o — 24 yosh yadro—25 yosh
400 m g/o —22 yoshu 3 oy o’nkurash — 25 yosh
3000 m t/o —26 yoshu 2 oy
Turt yillik siklda (masalan, SSSR xaldlari spartakiadalari yoki olimpiya uyinlari orasidagi vaqtda) perspektiv tay­yorgarlik rejaini ertaroq (16—17 yoщdan boshlab) to’zish muhim­dir.Mashg’ulotning perspektiv rejaini to’zayotganda yengil atle­tikachining shaxsiy xususiyatlari, uning yoshi, jismoniy rizojlanganligi, ma’naviy-irodaviy fazilatlari hamda qisqa va boshqa masofalarda yugurishdagi, sakraщ va uloqtirishdagi natijalari hisobga olinadi. Albatta, sportchining sogligiga e’tibor beriladi². Mana shular asosida yengil atletikachining kuchli tomonlari aniqlanadi va sport ixtisosi belgilanadi. Mashg’ulotning perspektiv rejaida yengil atletikachining bush tomonlari ham kursatiladi va ularni rivojlantirishga e’ti­bor beriladi.
Yengil atletikachi tayyorlik darajasining turli tomonlari tug’risidagi ma’lumotlar sport natijalari yilma-yil usishi­ni belgilab olish imkonini beradi. Shu bilan birga yengil at­letika boshqa turlaridagi (masalan, uzunlikka sakrovchiga— sprintdagi, Uloqtiruvchi uchun — sakrashdagi va hokazo) nati­jalar ham, jismoniy tayyorgarlikdagi (masalan, shtangani itditib kutarish, arqonga chikish, sakrash mashqlari v a boshqa) mashqlardagi natijalar ham yilma-yil rejalashtiriladi.
Shunga binoan mashg’ulotning har qaysi yili uchun asosiy maqsad kursatiladi. Bu maqsad nu qul sport ixtisosida yaxshi natija kursatishdan iborat bulavermaydi. Masalan, yosh yengil atletikachilar uchun har tomonlama jismoniy tarbiyalash. jarayonida tezkorlikni rivojlantirish, ayniqsa sprintda tezlikni oshirish, shuningdek yengil atletika turlari texnikasi asosda 800 m ga va undan o’zoq masofaga yugurishdan ixtisos olishga tayyor­lash o’rta cha jadallikdagi mashqlarni (birinchi navbatda— yugurishni) katta xajmda o’zok-o’zoq vaqt bajarish vositasida amalga oshiriladi, shy va boshqa mashg’ulot mashqlari qator yillar mobaynida mustaxkam maxsus «asos» qilishi kerak. Barini egallash hammadan ham muhimdir. Voyaga yetgan yeigil at­letikachilar uchun esa, yil davomidagi mashg’ulotning asosiy maqsadi— tanlangan yengil atletika turida eng yuqori natijaga erishishdir. ,
Sport natijasiii har yili yaxshilanishi har doim ham rejalashtirilmaydi. Ko’pincha sportchi tayyorligidagi bush tomonlar bilan ko’proq shugullanib, Musobaqada qatnashishga muljallangan mashg’ulotga ozroq vaqt berishga to’g’ri keladi.
Asosiy maqsadga qarab, har yilgi mashg’ulot uchun asosiy vazifa va vositalar belgilanadi. Bu yerda vazifa va vositalarni, mashg’ulotning yillik rejaidagi kabi, konkretlashtirib utirishning hojati yuq. Bu vazifalar va vositalar mashg’ulotning asosiy yunalishini aniqlab, ularning yilma-yil o’zgara borishini kursatib borsa bas. Buning uchun rejada aso­siy vazifalar va vositalar yilma-yil taqsimlanadi va ularga qunday e’tibor berilishi kursatiladi.
Har yilgi mashg’ulotning asosiy maqsadi va vazifalariga qarab, bu yillar rejai turli xil to’zilishi mumkin. Katta yoshdagi ko’pchilik yengil atletikachilar uchun yillik sikllar to’zilish (mashg’ilotning shakli, mashg’ulot va Musobaqa sikllari, mashg’ulot bosqichlari va boshqalari) jidatidan taxminan bir xil rejalaщtiriladi. Bu sikllarda asosiy vazifalar va vositalar yildan-yilga unchalik o’zgarmay utaveradi. Lekin bunday yillik sikllar bir xil bulmaydi. Yil sayin mashg’ulot mashqlarining hajmi va jadal ligi ortib boradi (9- rayem), sportchining psixik va jismoniy imkoniyatlariga talab ko’paya boradi, yengil atletikachining tayyorlik darajasi usa boradi.
Yosh va indi boshlayotgan yengil atletikachilar uchun, ayrim hollarda esa tayyorligi yaxshi sportchilar uchun ham, to’zilishi va mazmuni har xil bo’lgan yillik sikllarini takrorlash mumkin. Ko’p yillik mashg’ulotning har qunday perspektiv rejaida hamma asosiy vazifalar (ma’naviy va irodaviy fazilatlarni tarbiyalash, texnika va taktikani egallash va ularni takomillashtirish, umumiy va maxsus jismoniy fazilatlarni rivoj­lantirish, nazariy va amaliy bilim va malakalar hosil qilish) saqlanib qolishi kerak.
Mashg’ulotning yillik rejai ko’p yillik rejaning bir qismi sifatida aniqroq bulishi kerak. Unda mashg’ulotning asosiy vazifa va vositalari hamda bunazifa va vositalar qaysi bosqichda, qaysi davrda va qaysi oyda qay daraja qullanishi kursatiladi. .
Yillik rejada aniqlik ko’proq bulishi kerakligi sababli, Sport natijasi Mashg’ulot MNS umumiy gtyunusi.Katta yoshli yengil atletikachilar ko’p yillik mashg’ulotsida mashg’ulot hajmi v a jadal ligining hamda sport natijalarining o’zgarishi sxemasiuni to’zayotganda yengil atletikachining shaxsiy xususiyatlarini va uning oldingi rejani qunday bajarganini nazarda tutish juda muhimdir.
Yillik reja namunalari yengil atletikaning ayrim turlaridagi mashg’ulotlar bayonida kursatilgan.
«Oy kunlari va dozalar» grafasida mazkur mashg’ilotga kiritilgan mashqlar va ularning dozalari mana bunday kursatiladi: maxrajda mashqning hajmi (qancha davom etishi kerakligi sekundlarda, minutlarda, soatlarda, necha marta takrorlash kerakligi va hokazolar) va suratda — mashqning jadalligi (yugurishda tezlik, og’irlik kutarish mashqlarida— kilogramm, sakrashda — balandlik va shu kabilar). Mashqlar­ning dozasi rejada bir haftadan ortiq vaqtga muljallan- maydi.
Bir oylik rejada qaysi kunlari uyda qushimcha mashqlar qilish, ertalabki «zaryadka»niig mazmuni, qachon massaj va suv roseduralari qullanishi ham kursatilishi kerak.
Mashg’ulot davomida kuch kelish ( hajm va jadallik) reja­da kursatilgandan boshqacharoq bulib qolishi mumkin. Shu sa­babdan hisoblab borish uchun, har gal mashg’ilot utkazilgandan keyin rejada kursatilgan dozalarning ostiga mashqlar dozasi ~ amalda qunday bo’lganini yozib quyish kerak. Tabiiyki, mashg’ulot davomida rejaga o’zgarishlar va qushimchalar kiritilishi mumkin.
Mashg’ulotni nazorat qilish va hisobga olib borish. Yengil atletikachilar tayyorlashning murakkab va xilma-xil proqyessi sportchilar hol-ahvoliii va mashg’ulotsini doimiy pedagogik nazorat qilib turishni, qilinayotgan ishni batafsil hisobga olib borishni talab qiladi. Busiz mashg’ulotlarni to’g’ri, sa­marali utkazib ham, rejalashtirib ham bulmaydi. Mashg’ulot qunday utayotgani va nazorat ma’lumotlarini yengil atletika­chi o’z kundaligiga, trener esa — maxsus jurnalga yozib boradi. Mashg’ulot rejai amalda qunday bajarilgani bir oylik reja­da kursatiladi.
Trener sportchi mashg’ulotda nimaiki qilgan bulsa, hammasini, uning Musobaqalarda va mashg’ilotlarda (shu jumla­dan oddiy mashqlarda) kursatgan barcha natijalarini muntazam yozib boradi, sportchining kayfiyatini va Musobaqada muvaffadiyat qozonishga, mashg’ilotlar samarasiga ta’sir etishi mumkin bo’lgan Tashqi muhit omillarini va hokazolarni muntazam hisobga olib boradi. Bajarilgan mashqlarning daliliy hajmini va jadal ligini aniq yozib borish ayniqsa muhimdir. Yil buyi davom etadigan mashg’ulotni batafsil hisobga olib borish bu yilgi ish mazmunini.va natijalarini utgan yillardagi bilan taqqoslashga, qilingan ishni, erishilgan muvaffaqiyatlarni baholashga va keyingi mashg’ulotni to’g’riroq rejalashtirishga imkon beradi.
Yengil atletikachi mashg’ulotning birinchi kunidanoq shaxsiy sport kundaligi tutib unga har kuni yozib borishi kerak.
Unga kuyidagilar yoziladi: mashg’ulot mashg’iloti boshlangai va tugagan vaqt, mashg’ulot joyi va sharoiti (ob-havo, yerning holati va boshqalar ), mashg’ulotning mazmuni va dozirovkasi, natijalar, texnikani egallash va takomillashtirish ustidagi ishlar. Bundan tashqari , eng muvaffadiyatli chiqqan harakatlar, ularning xarakteri va shu bilan bog’liq hissiyotlar ham hisobga olinadi. Kundalikda keyingi mashg’ilotlarda e’tibor berish kerak bo’lgan kamchiliklar va xatolar aniq kursatiladi. .Ayrim fazilatlarning rivojlanish dinamikasini kursatadigan kontrol mashqlarni bajarish natijalarini muntazam yozib «borish ayniqsa muhimdir. Bularning hammasi mashg’ulotning muayyan davridan keyin to’g’ri xulosa chiqarishga imkon beradi. Kundalikka rejim tug’risidagi ma’lumotlar (qancha va qunday uxlangani, uyqudan turgan vaqt, «zaryadka», suv proseduralari, kayfiyat, nima ovqat yeyilgani, dam olish) ham yozib boriladi. Mashg’ulot jarayonida o’z og’irligini muntazam ko’zatib borib, uni Kundalikka yozib borish muhimdir. Og’irlikni har mashgulotdan oldin va keyin ulchash to’g’riroq buladi. Og’irlik o’zgarishi, mashg’ilotdan keyin qancha kamayib, keyingi mashg’ilotga- cha qunday tiklangani dozirovka qanchalik to’g’ri bo’lganini, sportchi kayfiyatini aks ettiradi, dam olish intervalini aniklashga imkon beradi. Har kuni (erta bilan) barmoqlar dinamometriyasini ulchash (maksimal siqish) yuli bilan markaziy nerv sistemasining o’zgaruvchanligi o’zgarishini nazorat qilib turish juda muhimdir.Pedagogik nazoratda mashq kurganlik darajasining va bundagi o’zgarishlarning asosiy kursatkichi — sport natijalari hisoblanadi. Bunda Tashqi sharoitni (ob-havoni, yer qundaligini, Musobaqa qanchalik mas’uliyatli ekanini va hokazolarni) albatta nazarda tutish lozim. Lekin Musobaqa va chamalashlar natijasiga qarab faqat mashq kurganlikning umumiy daraja­si tug’risida fikr yuritish mumkin, yengil atletikachining tayyorgarligidagi bush tomonlarni bilib bulmaydi. Buning uchun kontrol mashqlardan foydalaniladi. Masalan, 30, 60 va 100 m ga yugurtirib chamalash vositasi bilan masofa o’zaygan sari 100 m ga yugurish tezligi kamaygan-kamaymaganligi aniqlanadi. Shunga qarab yengil atletikachining maxsus chidamliligi haqida fikr yuritsa buladi.
Endi boshlayotgan o’rta masofalarga yuguruvchilar uchun, ma­salan, mashg’ulotlar natijasida, yugurishning maksimal tez­ligi qunday o’zgarayotganini bilish muhimdir. Agar yuguruvchining kelaturib 30 — 40 m ga yugurishdagi tezligi usa bormasa, aksincha pasaya borsa, demak, tanlangan masofaga yugurishning maksimal tezligi chidamlilik bilan parallel ortmayotgan, mashg’ulot metodikasi noto’g’ri bulib chiqaqi . Mashq kurganlikning ayrim tomonlari tug’risida kuchga, chaqqonlikka, chidamlilikka muljallangan maxsus. mashqlar qanchalik bajarilishiga qarab, masalan, bir oyoqda necha marta utirib tura olishga, kutarilgan shtanganing og’irligiga, sak­rash balandligiga va hokazolarga qarab,—fikr yuritsa bula­di. yosh yengil atletikachilarning har tomonlama jismoniy rivojlanganlik darajasi DTS normalarini topshirilishi bi­lan, shuningdek, krosslarda yugurishning qancha davom etishi va tezligi, shtanga kutarish mashqlaridagi kursatkichlar, yengil at­letikaning boshqa turlaridagi natijalar bilan belgilanadi. Kontrol mashqlari yengil atletika turlari bayon etilgan alohida boblarda berilgan.
Umumiy va maxsus kontrol mashqlar kompleksini bir yilda kamida 4 marta, har qaysi davr boshlanishida, bajarish ke­rak. Kontrol mashqlar oldidan odatdagi razminka utkaziladi. Sportchi texnikasidagi kamchiliklar tug’risida uning harakatlariga qarab fikr yuritiladi. Texnikani analiz qilish uchun kinosurat va kinogrammadan foydalanilgani yaxshi.
Har bir yengil atletikachi vrach nazoratida bulishi shart. Xar bir yengil atletikachi bir yilda kamida 3—4 marta vrach tekshirishidan utishi kerak. Bundan tashqari, Kundalik (mashg’ilot joyida ham) vrach nazorati bulib turishi kerak. Vrach nazoratida olingan ma’lumotlar (funksional tekshirishlar, rentgenoskopiya, kordiografiya, qon tarkibining analizi, siydikning analizi va boshqalar ) sogliq, ish qobiliyati va ayrim organlar va sistemalarning funksional o’zgarishlari qunday xolatda ekani haqida fikr yuritishda va mashg’ulot rejimiga taalluqli tavsiyalar berishga imkon beradi. Trenerlar bi­lan sport vrachlari o’zaro chambarchas aloqa tutib ishlashlari kerak. Yengil atletikachilarga o’z-o’zini nazorat qilib borish ham kerak. Ular o’z og’irliklarini, boldirlarining, sonlarining,, kukraklarining, yelkalarining, aylana uzunligi qunday o’zgarayotganini, pulslari tezligini, qunday uxlayotganlarini, ishtahalarini va umuman kayfiyatlarini muntazam nazorat qilib borishlari kerak. Bunday ma’lumotlarni yengil atletika­chi o’z kundaligiga yozib boradi.
Nihoyat, sportchining hol-ahvoli uqituvchi ko’zatishi nati­jasida olingan ma’lumotlardan ham bilinadi. Trener shog’irdining xatti-harakatini, kayfiyatini, o’zini qunday his etishini, harakatlari qanchalik kamol topganini, kuchini, tezkorligini va mashqlarni qanchalik yengil bajarayotganini ko’zatib, ularni vrach nazorati, o’z-o’zini nazorat ma’lumotlari bi­lan, Musobaqalar va ayrim mashqlarni bajarish natijalari bilan taqqoslab kuradi. Bularning barchasi unga mashg’ulot qiluvchining hol-ahvolini chuqurroq analiz qilish, uning mashg’ulotsi qunday bulayotganini nazorat qilish, mashg’ulotga ke­rakli o’zgarishlar kiritish, mashg’ulot prosessiga to’g’ri va samarali rahbarlik qilish va sport natijalariga erishmoq uchun imkon beradi.
Yengil atletikachining rejimi. Gigiyenik rejimga qattiq rioya qilmay turib sportda yuqori natijalarga erishib bul­maydi. Rejimdagi eng muhim narsa — to’g’ri to’zilgan kun tartibini aniq bajarishdir.
Har qaysi kunni ertalabki jismoniy mashqlar bilan boshlash, undan keyin esa dushga tushish, chumilish, juda bulmagan- da artinish shartdir.
Mashg’ulotdan keyin ham, terni yuvib tashlash uchun, iliq dushga tushgan ma’qul. Qisqa muddat davom etadigan sovuq dushga tushsa ham buladi, lekin bunga odatlanish kerak. Haftasiga bir marta, unchalik kuch kelmaydigan trenirovda mashg’ilotidan keyin, bugxona, hammomga tushib turish kerak. Bu mashg’ulot yoki - Musobaqadan keyingi tiklanish prosessini. tezlashtiradi. Bug «quruq» bo’lgani, undan keyin esa qisqagina vaqt sovud dushga tushilgani to’zuk. Katta kuch keladigan og’ir mashg’ulotdan keyin, yaxshisi faqat dushga tushib quya qolish kerak.
Mashq qilishda muntazam massaj qilib turishning muhim ahamiyati bor. Mashg’ulot tugagan zahoti qilingan massajning foydasi ko’proq buladi. Agar massaj onda-sonda qilinadigan bulsa (masalan, haftada bir marta), kam kuch keladigan: mashg’ulot mashg’ilotidan keyin qilingani ma’qul. Bundan tashqari hamma yengil atletikachilar uchun, har kuni uxlashdan sal (10—15 minut) oldin o’z-o’zini massaj qilish zarur.
Mashg’ulot prosessida qisqa vaqtli quyosh vanna qabul qilish (harakatda) foydalidir. Musobaqaga 2—3 kun qolganda, ataylab quyosh vanna qabul qilish kerak emas. qishda tog quyoshida (simob-kvarsli lampada) nurlanish foydalidir. Ammo bu vrach buyurgan bulsa v a vrach nazorat qilib turgandagina mumkin. Dam ola bilish ham juda muhim. Ozroqqina vaqt ham olinadigan bulsa, hammadan yaxshisi oyoqni boshqan sal balandroq kutarib, gavdani erkin quyib yuborib, muskullarni bushashtirib va mumkin qadar hyech nimani uylamay yotish kerak. Mashg’ulot va Musobaqa vaqtidagi ayrim mashqlar o’rta sida ham shunday dam olish kerak. Lekin eng yaxshi dam olish'— tegishli gigiye­na sharoitidagi uyqudir. Mashg’ulot qiladigan katta yoshli, atlet 8—9 soat uxlashi kerak. Iloji bulsa tushki ovqatdan ke­yin yotib dam olish («dam olish soati») foydalidir.