Samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Sosoniylar davrida din.
 
Sosoniylar davriga kelib davlat dini sifatida 
zardushtiylik belgilandi. Yangi sulolaning dastlabki shahanshohlari 
zardushtiylar kitobi Avestoning matnini to‘plash va tahrir qilish to‘g‘risida 
farmon berdilar va bu Shopur II davrida (309-379) tugallandi. Ushbu diniy 
matnlardan tashqari, falakiyotga, huquq, ahloq va boshqa sohalarga oid 
matnlar kiritildi. Avestoning qadimgi matni Sosoniylar davrida ko‘pchilik 
aholiga tushunarsiz bo‘lganligi uchun, keyinchalik unga maxsus izohlar 
tuzildi. Bu izohlar “Zend” (zand) nomini olgan. 
Zardushtiylikning asosida dualizm - dunyoning yaxshilik va yomonlik, 
yorug‘lik va zulmatdan iborat ekanligi va ular o‘rtasidagi to‘xtovsiz 

---

– 12 – 
kurashdan iboratligi yotadi. Bu kurash yorug‘lik xudosi Axuramazda va 
zulmat xudosi Axriman o‘rtasida bo‘lib, kurashning oxirida yaxshilik, 
ezgulik, yorug‘lik g‘alaba qiladi. Inson bu kurashda Axuramazda tomonda 
turib ishtirok etishi kerak. 
Zardushtiylarning har bir qishloq, shahar va viloyatda ibodatxonalari 
bunyod etildi. Kohinlar nafaqat diniy amallarni bajarishgan balki, ular qo‘lida 
ta’lim berish va sud qilish huquqi ham jamlangan edi. Shuningdek, ular 
meros masalasida ham hal qiluvchi rol o‘ynagan. Shu boisdan ham III-V 
asrlarda yangi diniy ta’limotlarga xalq orasida intilish kuchli bo‘ldi. 
Moniylik va uning ijtimoiy ahamiyati.
Bu ta’limotning asoschisi Moniy 
215-yilda Bobilda tug‘ilgan va o‘zining targ‘ibotini 241-242-yillarda 
Ktesifonda 
boshlagan. 
Moniylik 
g‘oyasining asosida ham xuddi 
zardushdiylikka o‘xshab dualistik g‘oya yotadi, ya’ni hayot boshlanishining 
ikki asosini: yorug‘lik va zulmat, yaxshilik va yomonlikni tan olish, dunyo 
mana shu ikki asosning kurashidan iborat va olam taraqqiyotining oxirgi 
maqsadi yorug‘likning g‘alabasidir. 
Moniylik dini asketizm (hayot noz-ne’matlaridan vos kechish) ni targ‘ib 
qiladi: inson taomlarni iste’mol qilishdan o‘zini tiyishi, axloqiy sof turmush 
tarzi kechirishi kerak. “Alohida”, “saralangan” kishilar uylanmasliklari va 
hatto o‘simliklarni ham yulmasliklari kerak. Moniy fikriga ko‘ra, yangi 
ta’limot mavjud diniy ta’limotlarning o‘rnini bosadigan umumiy diniy qarash 
bo‘lishi kerak edi. Shuning uchun ham u boshqa dinlardagi ibodat va 
an’analarni (urf-odatlarni) erkin o‘zlashtira boshladi. Moniychilar asketizmni 
boylar va hukmron sinflarga qarshi qo‘ydi. 
Sosoniylar avvaliga moniylikning tarqalishiga unchalik monelik 
qilmadilar, ammo keyinchalik moniylar targ‘ibotining davlat va cherkovga 
qarshi qaratilganligi ma’lum bo‘lgandan so‘ng hukumat tomonidan bu oqim 
tarafdorlari qattiq quvg‘inga olindi. Moniyning o‘zi 276-yilda zardusht 
kohinlari tomonidan qatl etildi. Uning tarafdorlari yashirinishga majbur 
bo‘lib, G‘arbda va Vizantiyada panoh topdilar. Ammo bu yerda ham 
moniychilarni ta’qib etish Erondagidan kam bo‘lgan emas. Moniylikka qarshi 
ruhda yozilgan xristian adabiyotlarining ko‘pligi bu ta’limotning katta ta’sir 
kuchiga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. Moniylikning ayrim tomonlarini 
keyinchalik Yevropada tarqalgan albigoychilar va Bolgariyada tarqalgan 
bogomillik xarakati kabi dahriy va sekstantlik harakalarida namoyon bo‘ldi. 
Eronda xristianlar.
III-IV asrlarda Eronning Mesopotamiya, Xuziston va 
boshqa hududlarida xristian dini tarqaldi. Avval boshda Eron hukmdorlari 

---

– 13 – 
rimliklar ichkarisida o‘z ittifoqchilariga ega bo‘lishga umid qilib, mamlakatda 
juda ko‘p xristianlarga boshpana berdilar. Lekin bu uzoq davom etmadi. 
Xristianlik Sosoniylarga dushman bo‘lgan Rimning rasmiy diniga aylangach, 
ular quvg‘in qilindilar va Eron hududlari xristian diniga muxolifatda bo‘lgan 
turli dahriylik ta’limotlarini quvvatlay boshladilar. 
Mazdak ta’limoti.
Eronni boshqargan sosoniylar sulolasi hukmronligi 
davrida yirik ijtimoiy-siyosiy xarakatdan biri Mazdak ta’limoti bo‘ldi. 
Mazdakiylik diniy-ijtimoiy ta’limot bo‘lib, uning nomi ta’limotning rahbari 
va g‘oyaviy asoschisi Bomdodning o‘g‘li Mazdak nomi bilan bog‘liq. 
Ta’limot asoschisi Mazdak fors viloyatining Fesa shahridagi Zardusht-i 
Xurrakon ibodatxonasining kohini bo‘lganligi uchun ba’zida bu ta’limot 
zardushtakan nomi bilan ham ataladi. Mazdak o‘z ta’limotida zardushtiylik, 
moniylik, ellin dunyosi falsafiy qarashlari va xristian dini sektalarining 
g‘oyalarini jamladi. Ushbu xarakat ayniqsa mamlaktni 488-496, 499-531-
yillar davomida idora qilgan sosoniy hukmdor Kubod davrida butun 
mamlakat bo‘ylab keng yoyildi. Kubod zodagonlar va kohinlarning siyosiy va 
iqtisodiy qudratini zaiflashtirish maqsadida mazdakiylik xarakatini qullab 
quvvatladi. Ularning dasturiga mos keladigan bir qancha islohotlar o‘tkazdi. 
496-yilda bir guruh zodagonlar Kubodni taxtdan ag‘darib, uning o‘rniga ukasi 
Yamaspni (496-499) taxtga ko‘tardilar. Kubodning o‘zi eftaliylar hukmdori 
Axshunvar huzuriga qochib bordi. Keyinchalik bevosita eftaliylarning 
yordami evaziga taxtni qaytarib olishga erishdi. Shundan so‘ng zodagonlarga 
qarshi qaratilgan siyosatini davom ettirgan holda mazdakiylik tarafdorlariga 
yuqori mansablar berdi. 
Mazdakiylikning asosiy xarakatlantiruvchi kuchi xonavayron bo‘lgan 
jamoatchi dehqonlar hamda hunarmandlar edi. Xarakatga vaqtincha 
qo‘shilgan ozodlar va dehqonlar ham katta yordam bergan. Mazdakiylik Eron 
mahalliy aholisining siyosiy xarakatiga aylandi. 488-yili Mazdak tomonidan 
ilgari surilgan diniy falsafiy ta’limot moniylik va zardushdiylik bilan 
mustahkam aloqada edi. Mazdakiylikning moniylikdan prinsipial farqi 
yorug‘likdan qorong‘ulik, yaxshilikning yomonlik ustidan g‘olib chiqishiga 
bo‘lgan qat’iy ishonch edi. Bu g‘alaba narigi dunyoda emas, bu dunyoda 
sodir bo‘ladi. Yorug‘lik kuchlari ongli ravishda, yomonlik kuchlari ongsiz, 
stixiyali ravishda g‘alabasiga ko‘maklashishi kerak deb xisoblangan. Yerda 
yomonlik ildizini quritish mumkin. Yaxshilik va yomonlik timsoli mulkiy 
tenglikda yaqqol ko‘rinib turibdi. Aynan u birinchi navbatdayoq qilinmog‘i 
darkor. Mazdakiylik xarakati sinfiy zulumkorlikka qarshi qaratilgan edi. 

---

– 14 – 
Mazdakiylik xarakati qatnashchilarining asosiy talabi bu - mulkni qayta 
taqsimlash, bu sohada tenglik o‘rnatish, huquqiy tenglikni ta’minlash edi. 
Tortib olingan yer jamoa mulkiga qaytarilib berilishi lozim edi. Bu 
xarakatdan yuqori tabaqa vakillari, hatto shahanshoh Kubod I ning o‘zi ham 
foydalanib qolishga xarakat qildi. Kubod bu yo‘l bilan zodagonlar qudratini 
sindirishga uringan edi. U armiyaning asosini tashkil etgan ozodlar va 
dehqonlar bilan ham xisoblanishga majbur edi. Mazdakiylik eski davlat 
ijtimoiy asoslariga qarshi kurashdilar. Ular kasta va tabaqalar tugatilishini 
talab qildi. Ularning asosiy yo‘nalishlariga ko‘ra, qon to‘kish mutlaqo 
mumkin emasdi. Shunga qaramay mazdakiylar xarakati ishtirokchilariga 
raqiblari qarshilik ko‘rsatgudek bo‘lsalar, ularni o‘ldirishga ruxsat berilgan. 
Xarakat natijasida mamlakatda mavjud bo‘lgan quldor zodagonlarning katta 
qismi qirib tashlandi. Ularning iqtisodiy qudratiga zarba berildi, kastaviy-
tabaqaviy imtiyozlari bekor qilindi. Mazdakiylar xarakati birinchi navbatda 
yirik zodagonlarga qarshi qaratilgan edi. Xarakatdan keladigan asosiy foyda 
ozodlar va dehqonlar hissasiga to‘g‘ri keldi. Biroq xarakat davomida ijtimoiy 
kurash jamoa ichida ham rivojlanib ketdi. Barcha jamoa a’zolarining teng 
huquqligi ozodlar g‘azabini keltirib chiqardi. Shu sababli ham ulardan iborat 
armiya xarakat dushmanlari lageriga o‘ta boshladi. Undan tashqari Kubod 
502-506-yillarda Vizantiya ustidan qilgan g‘alabasi tufayli munosabatini 
o‘zgartirib, u ruhoniylar va zodagonlar bilan kelushuv yo‘liga o‘tdi, chunki 
ular endi Shahanshoh uchun xavfli bo‘lmay qolgan edi. G‘alaba tufayli u 
xazinani to‘ldirib, mavqeyini tiklab olishga erishgan edi. Xarakatdan ozodlar 
va dehqonlarning chiqib ketishi uni ancha zaiflashtrib qo‘ydi. Dehqonlar 
otryadlari dastlabki g‘alabalardan keyinroq uy-uylariga tarqalib ketardilar. 
Xarakat muvaffaqiyatsizlikga uchray boshladi. Kubod vaziyatdan foydalanib, 
mazdakiylar bilan bog‘liq amaldor va maslahatchilarni lavozimlaridan 
chetlatgan, keyinroq ular quvg‘in ostiga olingan. Bu jarayonga mazdakiylar 
va zardushtiylar o‘rtasidagi o‘zaro kelishmovchilik ham sabab bo‘ldi. Uzoq 
vaqt davom etgan mazdakiylar xarakati 529-yilga kelib to‘liq mag‘lub etildi. 
Mazdakiylik xarakatining mag‘lub etilishida Xusrav I Anushirvonning hissasi 
katta bo‘ldi.