Samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Qadimgi arab davlatlari 
Shimol va sharqda Rim va Eron bilan qo‘shni bo‘lgan arab davlatlari 
ham iqtisodiy va madaniy munosabatda boshqalardan kam bo‘lmagan holda 
rivojlanganlar. Miloddan avvalgi VI asrdan milodiy 115-yilgacha mavjud 
bo‘lgan Nabatiy qirolligiga imperator Troyan barham beradi va uni Rim 
provinsiyasiga aylantiradi. Nabatiy qirolligi poytaxti bo‘lgan Petra hozirgacha 
o‘zining jozibador harobalari bilan lol qoldiradi. Shuningdek, Suriya sahrolari 
markazida joylashgan Palmira (oromiy Tadmori) III asrda Rim uchun ham, 
sosoniylar uchun ham xavfli bo‘lib qoldi. 265-yilda Palmira hukumdori 
Ogenat shahanshoh Shopurga qaqshatqich zarba berdi va uni Suriyadan 
haydab chiqardi. Uning vorisi qirolicha Jinobiya Rim qo‘shinlarini Kichik 
Osiyoning g‘arbiga siqib chiqardi. Palmiraning qudratini sindirish uchun 
imperator Avrelian jiddiy kurash olib bordi. 272-yilda rimliklar tomonidan 
asirga olingan Jinobiya Rimga olib kelindi va gullab-yashnab turgan Palmira 
xarobaga aylantirildi. 
G‘assoniylar.
Hozirgi Iordaniya hududida V-VI asrlarda G‘assoniylar 
(Yamanning azd qabilasi) sulolasining hukmronligi o‘rnatildi. Bu arab davlati 
Vizantiyaga qaram edi. G‘assoniylar Damashqdan janubiy-sharqdagi 
hududlarga egalik qilgan. Oromiylar Messopotamiyasi bilan aloqalarda 
bo‘lgan holda, G‘assoniylar o‘z arab tillarini saqlab qolib, oromiy tilini 
o‘rgandilar. Shu bilan birga ular xristianlik dinini manofozit shaklida qabul 
qilganlar. V asrdan boshlab G‘assoniylar Vizantiya tamonidan turib faol 
urushlar olib bordi. Vizantiya undan Eronga qarshi kurashda foydalandi. 
Davlat rahbarlari Konstantinopolga tashrif buyurishgan va imperatordan 
patritsiy va bilarx unvonini olishgan. Vizantiyaliklarga taqlid qilib 
G‘assoniylar triumf, arka, terma, teatr va cherkovlar qurishgan. VI asr oxirida 
ichki urushlar girdobida qolgan G‘assoniylar davlati zavolga yuz tutdi. Bu 
davlatga yakuniy zarbani 613-614-yillarda sosoniy Xusrav II Parviz berdi. 
Laxmidlar
. IV asrda Suriya cho‘llarining qarama-qarshi qismida 
Frotning g‘arbida Eron ta’siri ostida bo‘lgan arablarning Laxmidlar 
podsholigi tashkil topadi. Ular huddi G‘assoniylar singari Yamandan kelib 
chiqqan. Laxmidlar Eron chegaralarini Vizantiya va badaviylar hujumlaridan 
himoya qilgan. VI asrning ikkinchi yarmidan podsholikda xristianlik tarqala 
boshladi. VII asr boshida Xusrav II Parviz Laxmidlar kuch-qudrati ortib 
ketishidan qo‘rqib, ularning hukmronligiga nuqta qo‘ydi va arab hokimlarini 
boshqarish uchun eronlik noibni tayinladi. 

---

– 26 – 
Kind podsholigi. 
V asrda Arabiston markazida, Nejdeda Kind podsholigi 
tuzildi. U siyosiy jihatdan Ikkinchi Ximyarit podsholigiga qaram bo‘lgan. 
Kind podsholigi VI asrning birinchi yarmida laxmid podshosi Munzir III 
tomonidan bosib olindi. 
Hijoz va Makka
. Yuqorida aytib o‘tilgan davlatlarning barchasi 
Arabiston yarim orolining chekka hududlarida joylashgan edi va ular ma’lum 
darajada o‘zlaridan ko‘ra ko‘proq madaniylashgan qo‘shnilari ta’sirida 
bo‘lgan. Yarimorolning g‘arbiy qismida joylashgan Hijoz o‘zining tarixi, 
qo‘shnilari bilan iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlari bilan ajralib turmagan va 
tarixi boy bo‘lmagan. Markaziy Arabistondagi singari bu hududlar unumsiz 
tekisliklardan iborat edi va shu jihatdan “Baxtli Arabiston” va Suriyani 
ko‘rinishlarini eslatib yuborardi. Bu yerda makkaliklar uchun yozgi qarargoh 
vazifasini bajaradigan Taif joylashgan. Taifning atirgullari, qavunlari, 
bananlari, uzumlari va boshqa maxsulotlari hozirgi kungacha mashhurdir. 
Hijozdagi manzillardan yana biri Makkadan shimolda joylashgan Yasrib 
bo‘lib, Muhammad o‘limidan keyin bu hudud Madina nomini oldi. Bu nom 
«Shahar» (“Madina an-Nabiy” - payg‘ambar shahri) ma’nosini anglatadi. 
Qishloq xo‘jaligida xurmo yetishtirishning rivojlanishi Yasrib-Madinani 
Hijozning yashash uchun eng qulay makoniga aylantirdi. Aynan shu omil 
Hijozni arablar birlashishning markazi bo‘lishiga zamin bo‘ldi. Qolaversa 
Hijoz to islomgacha madaniy va qisman siyosiy markaz darajasiga erishgan 
edi. 
Makka shahri Yamandan Suriyaga boradigan karvon yo‘lida joylashgan. 
II asrda Ptolomey o‘z asarida shaharni Makoraba nomi bilan qayd etgan. Bu 
nom janubiy arabcha (
sabycha
) “makrab”-“muqaddas joy” so‘zidan kelib 
chiqqan. 
Hijozning bosh shahri bo‘lgan Makka Arabistonning diniy markazi edi. 
Makkadagi muqaddas joylaridan biri Kaaba bo‘lib, bu joy arablarning alohida 
xurmatiga sazovar bo‘lgan. Bu yerdan uzoq bo‘lmagan joyda muqaddas suv-
zamzam oqqan, arablarning xisoblashicha bu suv mo‘jizaviy xususiyatlarga 
ega bo‘lgan. 
Makka nafaqat diniy markaz, balki savdo markazi ham bo‘lgan. Bu 
yerda yarmarka bo‘lib, ko‘chmanchi aholi o‘zining mahsulotlarini (teri, 
chorva) g‘alla va hunarmandchilik mahsulotlariga ayirboshlagan. Har yili 
o‘tkaziladigan Makka yarmarkalari hattoki chekka hududlarda joylashgan 
arab qabilalarini ham jalb qilar edi. Ushbu yarmarkalarda shoirlar qabila 
qahramoni sifatida ishtirok etishar edi, shuningdek, chaqqonlik va abjirlikka 

---

– 27 – 
asoslangan musobaqalar o‘tkazilardi, qabilalar o‘rtasida ittifoqlar tuzilardi, 
savdo ekspeditsiyalari rejalari tuziladi. Makka hukmdorlari qurayshlar, 
albatta obro‘li arab qabilalari orasida yuqori o‘rinlarni egallar edi. Arab 
muqaddas joylari himoyachilari bo‘lgan qurayshlar Arabiston tekisliklaridagi 
qabilalar bilan uzviy aloqaga ega bo‘lganlar. 
Lekin, Makka faqatgina ichki ahamiyatga ega bo‘lmagan. Makka 
«Ziravorlar yo‘li» deb ataluvchi yo‘lda joylashgan. Bu yo‘l esa Yamandan 
O‘rta yer dengizining sharqiy qirg‘oqlarigacha borgan. Yaman va Suriyaga 
yo‘l oluvchi Makka karvonlari, g‘arb va sharq o‘rtasida xalqaro almashinuv 
vazifasini bajargan. 
VII asr boshida Arabiston. 
Arabiston yarim oroli qadimdan 
ko‘chmanchi-charvadorlar istiqomat qilib kelgan. Arabiston yarim orolidagi 
charvadorlar manzilgohlari bilan egallangan bu sahro va cho‘llar arablarda 
“badiya” deb atalgan, shu so‘zdan arab-ko‘chmanchilar nomi badaviylar kelib 
chiqqan. Yevropaliklar tilida beduinlar tarzida talqin qilingan. 
Palma, tuya va quduq-mana shu uchlik badaviylarning xo‘jalik asosini 
tashkil qilgan. Arab adabiyotida palmaga alohida e’tibor beriladi. Arablarda 
tuya nafaqat transport vositasi sifatida foydalanilgan, balki, turmush uchun 
muhim bo‘lgan jun, teri, sut va boshqa mahsulotlarni ham undan olingan. 
Arabistonning o‘ziga hos tabiati sahro bo‘ronlari badaviylar tabiatiga o‘z 
ta’sirini o‘tkazdi: kiyinish va ochlikka chidamlilik, o‘z urug‘iga nisbattan 
mardlik va sadoqat - arab badaviylarining asosiy sifatlari bo‘lib, bu 
xususiyatlar barcha ko‘chmanchilarga tegishli bo‘lgan. O‘z urug‘laridan va 
qabilasidan tashqaridan inson yashashi mushkul bo‘lgan. Hozirgi kunda ham 
arablar o‘z ismlaridan ko‘ra qabilalarning nomlanishini ustun qo‘yishadi. 
Badaviylar urug‘ jamoasining asosi chodir xisoblangan. Oilalarni 
birlashtirgan chodirlar qavmni tashkil etgan. Bir nechta qavmlar qabilaga 
birlashishgan. Har bir qabila birlashmasining boshida shayx turgan, uning 
hokimiyati kengash tomonidan cheklashgan. Kengash oila va qavm 
vakillaridan iborat bo‘lgan.